منبر-چوبی-کارگره---دوره-سال-۷۷۱-ه.ق

 اتابک ملک عزالدین

اتابک ملک عزالدین (۷۵۰ الی ۸۰۴ ه.ق)

او در دوازده سالگی جانشین پدرش گردید . در منابع ، گزارشی از این که حاکم مقتدری حکم حکومتی آن حدود را برای وی صادر کرده باشد ، در دست نیست . از این رو در دورۀ حکومت او حاکمیت اتابکان لرکوچک از سوی حکومت هاب بزرگ تر رسمیت نمی یافت ، و آنها نوعی استقلال داشتند .

در این دوره برخی اقدامات عمرانی و اصلاحی در لر کوچک انجام شد تا وضعیت نابسامان و خرابی های ناشی از رفتار پدرش اصلاح و ترمیم شود . فعالیت های مذکور مؤثر واقع نشد و نظم اجتماعی و امنیت و تأمین زندگی مردم محقق شد و یک دوره آرامش و ثبات زندگی اجتماعی در لر کوچک پدید آمد . « منتخب التواریخ معینی :۶۴، ۶۵- ستوده :۱۵۴» روابط حسنه و دور اندیشانۀ اتابک با حکام و امرای مجاور لر کوچک نیز در آرامش سیاسی و اجتماعی درون لر کوچک مؤثر واقع شد .

سکه عصر اتابکان کوچک

سکه عصر اتابکان کوچک

مهمترین حکومتهای مجاور سرزمین لر کوچک ، مظفریان در شرق ، جلایریان در حدود غرب بودند . روابط اتابک ملک عزالدین با آل مظفر را می توان بر اساس الگوی کلی تحول سیاسی در آن روزگار، به قبل و پس از هجوم تیمور گورکانی به ایران تقسیم کرد . اتابک در منطقه موضع بی طرفی در مناقشات همسایگان را در پیش گرفته بود . ولی در برخی موارد ناچار بود به نفع یکی از آنها وارد معرکه شود . در جریان تحرکاتی از شاه شجاع روایط اتابک ملک عزالدین با مظفریان دچار تشنج گردید. در جریان بازگشت شاه شجاع از آذربایجان ، وی به بهانۀ همکاری اتابک لر با برادرش محمود ، « حافظ ابرو ، جغرافیا : ۲۳۱،۲۳۲» و نیز برخورد با شاه منصور در خوزستان ، برنامۀ فتح لرستان را در پیش گرفت و در حدود سال ۷۵۸ ه.ق ، از قزوین بطرف خرم آباد حرکت کرد . وقتی به قلعۀ خرم آباد رسید ، ملک عزالدین پسرش را به نشانۀ استقبال به خدمت شاه شجاع فرستاد . وی نیز از دختر ملک عزالدین خواستگاری کرد ، اما جواب رسید که دختر اتابک نامزد سلطان احمد در تبریز است . شاه این پاسخ را حمل برموضع گیری اتابک علیه خود دانست  . از این رو لشکر را به محاصرۀ قلعۀ خرم آباد فرمان داد . اتابک در برابر این اقدام کوتاه آمد و دخترش را به عقد شاه شجاع درآورد . « حافظ ابرو،جغرافیا :۲۵۳،۲۵۴- میرخواند:۳۵۴۴- ستوده :۱۹۷تا۱۹۲»

هجوم تیمور به غرب سرزمین ایران ، وضعیت حکام منطقه را بشدت دچار تغییر کرد . امیر تیمور یورش به لر کوچک و بزرگ را در سال ۷۸۸ ه.ق آغازنمود . بهانۀ او برای این اقدام آن بود که چند سال قبل قافله های حجاج از راه لر کوچک عبور می کردند و ملک عزالدین والی آن مملکت ، آنها را غارت کرده بود و کسی از ملوک آن حدود را قدرت آن نبود که جزای آن مفسدان را دهد . لذا تیمور قصد کرد که انتقام حجاج را از ایشان بگیرد . « نظام الدین شامی : ۹۹- میرجعفری: ۲۹» اتابک از برابر وی گریخت و جان خود را نجات داد . تنها پس از آنکه اخباری دال بر حرکت سلطان احمد جلایری از بغداد بسوی تبریز به وی رسید . بطرف آذربایجان حرکت کرد . «خواندمیر : ۴۳۸» تیمور پس از تخریب لرستان ، در سال ۷۹۰ ه.ق اتابک ملک عزالدین را در حدود بروجرد در قلعۀ رومیان محاصره و عاقبت به همراهی جمعی از نزدیکانش اسیر کرد . «ابن عربشاه : ۶۰، ۶۱» و آنان را به سمرقند برد . پسر او سیدی را به اندکان فرستاد و نواب و حجاب اتابک را در سرحدهای ترکستان و مغولستان متفرق کرد . « منتخب التواریخ معینی :۶۴- بدلیسی : ۴۶» تاسه سال وضع اتابک ملک عزالدین به این منوال گذشت . در این مدت حکام وعمال تیموری بر امور لر کوچک تسلط داشتند .

نقشه-قلمرو-اتابکان-لر-کوچک

نقشه-قلمرو-اتابکان-لر-کوچک

پس از سه سال تیمور اتابک و خانوادۀ او را که درآن مدت در وضعیت سختی بسر می بردند ، به سیورغات و انعامات بسیار نواخت و به همراه پسرش به حکومت لرستان باز گرداند .« منتخب التواریخ معینی : ۶۴- بدلیسی :۴۶- غفاری جهان آرا : ۶۱» این واقعه در سال ۷۹۳ ه.ق اتفاق افتاده است و تا سال ۷۹۵ ه.ق که یورش بعدی تیمور به این نواحی شروع شد، اتابک در حکومت لر باقی ماند .

در اینزمان سلطان زین العابدین مظفری از زندان شاه منصور گریخته و نزد اتابک ملک عزالدین که با وی خویشی داشت ، پناهنده شده بود. سپس با حمایت اتابک به سوی اصفهان رفت و به شیراز لشکر کشید .« حافظ ابرو ، جغرافیا : ۲۸۱ تا۲۸۴- ستوده : ۲۳۴» در جریان یورش بعدی تیمور به عراق عجم که از سال ۷۹۴ ه.ق از مسیر مازندران شروع شد ، در سال ۷۹۵ ه.ق از راه ری و کردستان ، به بروجرد رسید . علت این حمله تیمور به لر کوچک ، ظاهراً چنین بوده که وقتی با حاکم کردستان مصالحه نمود ، به تیمور خبر رسید که ملک عزالدین والی لرستان ، از ادای حقوق و تعهدات خود شانه خالی می کند . از اینرو ، تیمور تصمیم گرفت به لرکوچک و سپس خوزستان حمله کند . « خواندمیر : ۴۵۴»

پرچم-اتابکان-لر-کوچک

پرچم-اتابکان-لر-کوچک

تیمور ابتدا قلعۀ بروجرد را تصرف کرد و پس از نصب کوتوالی در آنجا ، دستور به ضبط نهاوند داد و سپس به خرم آباد رفت . « نظام الدین شامی : ۴۲۰ ،۴۲۱» لیکن اتابک از برابر وی گریخت . پس از آنکه امیر زادۀ عمرشیخ به نزد تیمور رسید ، و مأموریت یافت به تعقیب اتابک برود . سایر امرا نیز به سرکوب و دفع متمردان لر مأمور شدند . امیرزادۀ شیخ تاحصار مانگره پیش رفت ولی اثری از اتابک نیافت . در این میان مجموع رعیت کوه و صحرا را مطیع کرد . سپس به پدر پیوست و به اتفاق به شوشتر رفتند .  «نظام الدین شامی : ۱۳۰ ، ۱۳۱- ستوده :۲۵۰،۲۵۱- میرخواند :۳۵۷۹، ۳۵۸۰»

تیمور پس از رفع و رجوع اینگونه کارها در آن حدود و پیوستن سایر بخش های سپاه تیمور به وی ، راهی شیراز شد . و پس از قتل شاه منصور ، خاندان آل مظفر را به قتل رساند . سپس به اصفهان و از آنجا در تاریخ ۷۹۵ ه.ق  به سوی همدان و بغداد روان شد . دراین اثنا تیمور حکام جدید فارس و عراق عجم را تعیین نمود و به امیرزاده محمد حکومت فارس را بداد . اتابک ملک عزالدین نیز بطریقی مقتضی توانست نظر تیمور را جلب کند و با شرایط جدیدی به حکومتش تداوم بخشد . در شرایط جدید چنین مقرر شده بود که نهاوند ، اسدآباد و خرم آباد را باسقاقان جغتای اداره کند و اجرای امور دیوانی برعهدۀ اتابک ملک عزالدین باشد . وی موظف بود مالیات مقرر سالیانه را از احشام اخذ کرده و به نمایندگان حکومت تیموری تحویل دهد. « منتخب التواریخ معینی : ۶۵، ۶۶»

مورد توجه آنکه فرزند اتابک که سیدی احمد نام داشت ، و سالها با پدر در تبعید بسر برده بود ، به اتفاق جمعی از کدخدایان و کدخدازادگان لر ، در کوهها و دره های تسخیر ناپذیر لرستان سر به طغیان برداشته و تن به حاکمیت تیموریان و شرایطی که اتابک پذیرفته بود ، نمی دادند . « منتخب التواریخ معینی : ۶۶»

پاتیل-مسی-با-کتیبۀ-به-خط-ثلث---سدۀ-هشتم-ه.ق

پاتیل-مسی-با-کتیبۀ-به-خط-ثلث—سدۀ-هشتم-ه.ق

اتابک معزالدین شرایط جدید را پذیرفته بود و بعنوان عامل مالیات گیری از طوایف و قبایل لر که به سادگی تن به تحمیلات مختلف تیموریان نمی دادند ، عمل می کرد . در این میان حادثه ای رخ داد که منجر به مرگ اتابک گردید . به هنگام پرداخت مالیات مقرر، فعالیت های سیدی احمد باعث شد تا برخی از طوایف لر با وی همراه شده و از پرداخت مالیات دیوانی طفره روند . ظاهراً مأمور وصول مالیات چون درمانده شده بود ، بر ملک عزالدین سخت گرفته و چون کاری از پیش نمی رفت ، نسبت به وی رفتار توهین آمیز پیش گرفته بود . « منتخب التواریخ معینی : ۶۶»  چنین بنظر می رسد که نظر عامل وصول مالیات ، اتابک عزالدین نیز به دلایلی در این قضیه مقصر بوده است ؛ از یک سو وی تعهد کرده بود مال دیوان را وصول کند و از سوی دیگر احتمال داشت خود وی از وضعیت پیش آمده رضایت داشته باشد . اما به هر حال وضعیت اتابک در دربار مغول بسیار تحقیرآمیز بوده است . به همین دلیل سیدی احمد در یک شب بصورت ناگهانی بر سر چادر محصل مالیات ها رفت تا وی را بدین سبب تنبیه کند . اما محصل فهمید و دست به صلاح شد . سیدی احمد ناتوان از مقابله با وی و اطرافیانش از معرکه گریخت . در حالی که پدرش در نزد آنان باقی مانده بود . مأمور مذکور چند کس از اطرافیان اتابک را کشت و از سر خشم  وی را نیز سیاست کرد و دستور داد تا پوست وی را بکنند و پر از کاه کرده ، و به سلطانیه ببرند . در آنجا نیز به همان شکل او را آویختند .     « منتخب التواریخ معینی : ۶۶ – بدلیسی : ۴۵- غفاری جهان آرا : ۱۷۳» ظاهراً دلایل عامل مزبور برای ارتکاب چنین مجازات و خشونتی برای تیمور مورد قبول واقع شده بود .  غفاری گفته است محصلان مغول وی را به تهمت عصیان کشتند . « غفاری جهان آرا : ۱۷۳»

این واقعه در سال ۸۰۴ ه.ق اتفاق افتاد . « بدلیسی : ۴۵»

 

 

منابع :

ستوده ، حسینقلی ، تاریخ آل مظفر ، تهران ، ۱۳۴۷ شمسی

منتخب التواریخ معینی ، منسوب به معین الدین نطنزی ، به اهتمام ژان اوبن ، تهران ۱۳۶۳ شمسی

ابن عربشاه ، زندگانی شگفت آورتیمور ، (عجایب المقدور)ترجمۀ محمدعلی نجاتی ، تهران ، ۱۳۷۳شمسی

میرجعفری ، حسین ، تاریخ سیاسی ، اقتصادی و اجتماعی ایران در دورۀ تیموریان ، اصفهان ،۱۳۷۵ شمسی

نظام الدین شامی ، ظفرنامه ، تاریخ فتوحات امیر تیمور گورکانی ، به اهتمام احمد پناهی سمنانی ، تهران ، ۱۳۶۳ شمسی

خواندمیر ، غیاث الدین ، تاریخ حبیب السیر ،به اهتمام محمد دبیر سیاقی ، تهران ۱۳۳۳ شمسی

بدلیسی ، شرف خان ، شرفنامه ، به اهتمام ولادیمیر ولییا منیوف زرنوف ، تهران ، ۱۳۷۷ شمسی

میرخواند ، محمد ، روضه الصفا ، به اهتمام جمشید کیان فر، تهران ، ۱۳۸۰ شمسی

غفاری قزوینی ، قاضی احمد ، تاریخ جهان آرا ، تهران ، ۱۳۳۴ شمسی

حافظ ابرو ، شهاب الدین ، جفرافیا ، به اهتمام صادق سجادی ، تهران ، ۱۳۷۸ شمسی

خلاصه شدۀ مبحث اتابکان لر ، تاریخ جامع ایران ، جلدنهم ، شهرام یوسفی فر

تحقیق و پژوهش : مهدی صبور صادقزاده

 

 

 

 

0 پاسخ

دیدگاه خود را ثبت کنید

تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟
در گفتگو ها شرکت کنید.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *