تابلوی نقاشی از پروین اعتصامی

پروین اعتصامی شاعر

پروین اعتصامی (اسفندماه ۱۲۸۵ تا فروردین ۱۳۲۰)

تابلوی نقاشی از پروین اعتصامی

تابلوی نقاشی از پروین اعتصامی

پروین اعتصامی این بانوی فرهیختۀ ایرانی که نام اصلی او «رخشنده» است در ۲۵ اسفند ۱۲۸۵ خورشیدی در شهر تبریز متولد شد . از پروین به عنوان یکی از مشهورترین شاعران زن ایران یاد می‌شود. پروین زمانی که کودک بود همراه خانواده‌اش به تهران آمدند . یوسف اعتصامی پدر پروین معروف به اعتصام‌الملک از نویسندگان و دانشمندان نامدار ایرانی بود که اولین چاپخانه را در تبریز بنا کرد و مدتی هم نماینده‌ی مجلس بود. مادرش اختر اعتصامی زنی خانه‌دار بود. پدر و مادر پروین در زندگی او نقش موثری داشتند چرا که آن‌ها با پرورش احساسات لطیف و شاعرانۀ دخترشان و تعریف و تمجید او بهترین مشوق برای رشد وی دراین ادبیات و شعر و شاعری بودند .

منزل پدری پروین اعتصامی در تبریز

منزل پدری پروین اعتصامی در تبریز

پروین زمانی که یازده سال بیشتر نداشت به دیوان اشعار شعرای بزرگی مثل  فردوسی، ناصرخسرو، نظامی ، مولوی، منوچهری، انوری، فرخی آشنایی داشت. او دوره مدرسه آمریکایی را در خرداد ماه سال ۱۳۰۳ شمسی به پایان رسانید و در همان مدرسه به تدریس و تعلیم نوآموزان هم وطن خویش پرداخت.

پروین در کودکی با خانواده خود به تهران آمد و در این شهر زیر نظر پدر اندیشمندش مقدمات علوم و زبان عربی و فارسی و ادبیات این دو زبان را فرا گرفت و سرانجام عمرکوتاه خود را در همین شهر به پایان رسانید.

خرداد ۱۳۰۳ در جشن فارغ‌التحصیلی که در مدرسه برپا شد یک سخنرانی درباره‌ی وضع نامناسب و سیاه اجتماعی، بی‌سوادی و بی‌خبری زنان ایران کرد. این سخنرانی به‌عنوان اعلامیه‌ای درزمینه‌ی حقوق زنان، در تاریخ معاصر ایران اهمیت زیادی پیدا کرد.

عکس کودکی پروین اعتصامی

عکس کودکی پروین اعتصامی

دوستان و اطرافیان ، پروین اظهار کرده اند که وی بانویی مهربان و خوش‌رفتار بود که کم‌حرف می‌زد و بیشتر فکر می‌کرد ؛ همچنین گفته اند که وی در معاشرات خود پاک عقیده، ساده ، متین و موقر بود و این موضوع سبب گردید  که مورد احترام و تکریم  همگان قرار بگیرد .

پروین در ۱۹ تیرماه ۱۳۱۳ با پسرعموی خود که افسر پلیس و رئیس شهربانی کرمانشاه بود ازدواج کرد. و با او به شهر کرمانشاه رفت . لیکن پس از دو ماه ونیم زندگی به دلیل اختلافات فرهنگی به خانه پدرش برگشت و در تاریخ ۱۱ مردادماه ۱۳۱۴ رسماً ازهمسرش طلاق گرفت . پروین مجموعه اشعار خود را که بیش از صد و پنجاه قصیده، قطعه ، غزل و مثنوی را شامل می‌شد ، منتشر کرد

مردم استقبالی شایان توجه از اشعار او نمودند به طوری  که کتاب دیوان او درمدتی کوتاه کمیاب گردید .

 

تصویر پروین اعتصامی در سنین ۱۵ تا ۲۰ سالگی

تصویر پروین اعتصامی در سنین ۱۵ تا ۲۰ سالگی

پروین اعتصامی از دید غلامحسین یوسفی

درتاریخ ادب فارسی پروین اعتصامی در میان زنان سخنور شاعری یگانه است و پایگاه وی در شعر از بسیاری مردان شاعر نیز والاترست . اشعاری که در چهارده تا شانزده سالگی از او منتشر شده ، و برخی از آنها از بهترین آثار اوست و دیوان گرانقدر وی ، با توجه به عمر کوتاه سی و چندساله اش (اسفندماه ۱۲۸۵ تا فروردین ۱۳۲۰) ، جندان اعجاب انگیزست که برخی از معاصران را در انتساب این اشعار بدو دچار تردید کرده است و در این زمینه نابجا قلم فرسایی کرده اند ؛ همانند انکارها و تهمتهایی که درآغاز شاعری نسبت به محمدتقی ملک الشعرای بهار ، پدید آمد . زیرا ذهنهای عادی همه را با معیارهای خود می سنجد و آنچه را در قالبهای متعارف و معمولی نگنجد نمی تواند بپذیرد ، از آن جمله است نبوغ زنی جوان و هنرمند نظیر پروین .

کتاب چشمۀ روشن تألیف غلامحسین یوسفی در یاره احوالات شعرا

کتاب چشمۀ روشن تألیف غلامحسین یوسفی در یاره احوالات شعرا

مردی دانشمند چون محمد قزوینی ، پس از مطالعۀ چاپ اول دیوان پروین به سال ۱۳۱۴ شمسی ، در نامه ای خطاب به یوسف اعتصام الملک ، پدر پروین ، بحق در بارۀ شعر وی نوشته است : “چیزی که مخصوصاً بیشتر مایۀ تعجب و استغراب است ، نه چندان جنبۀ معنوی این اشعارست ، یعنی ابتکار مضامین بدیع و ابداع معانی غریب و اظهار رأی در مسائل فلسفی و اخلاقی و اجتماعی و نحو ذالک ، که این امور برای کسی که بالفطره دارای هوشی فوق معتاد و ذهنی وقّاد و طبعی خداداد باشد ، چندان بعید نیست بلکه موضوع تعجب جنبۀ لفظی و فنی اشعار خانم پروین اعتصامی است که عبارت باشد از نهایت حُسن انتخاب الفاظ و کلمات و جمل و تعبیرات و اصطلاحات ….که این فقرات چنان که همه کس می داند موهبتی و فطری نیست بلکه فقط و فقط اکتسابی است لاغیر ؛ و نتیجۀ سالها تحصیل و درس و بحث و اِعمال و ممارست و معاشرت با فضلا و علما و ادبا و ارباب فن است . باری شکی نیست که درخصوص جنبۀ صنعتی و فنّی شعر ، یعنی جنبه فصاحت لفظی آن ، این خَسناء عصر و رابعۀ دهر مدیون و عنایت شماست .

شعر پروین از لحاظ تفکر و معنی بسیار پخته و متین است ، گویی اندیشه گری توانا حاصل تأمل و تفکرات خود را دربارۀ انسان و جنبۀ های گوناگون زندگی ونکات اخلاقی و اجتماعی به قلم آورده است . بی گمان او در این باب از سرچشمۀ افکار پیشینیان نیز بهره مند شده است ؛ اما نه آن که سخنش رنگ تقلید و تکرار پذیرفته باشد ، بلکه در اندیشه و طرز بیان از اصالت برخوردار است . عواطف بشر دوستی و حمایت از مردم محروم و یتیمان و سالخوردگان و ستمدیدگان ، که در شعر پروین بصورت واکنشِ روحی لطیف و مادرانه بروز کرده ، از درون جان او جوشیده و سرشار از صمیمیت و صداقت است و رنگ ویژۀ طبع و ذوق وی را دارد . برخی معاصران ، خاصّۀ آشنایان با ادبیات مغرب زمین و شعر امروز ، وقتی انعکاس کششهای جسمانی و تبعهای عشق و رنگ زنانۀ آن را در شعر پروین نمی یابند در نظرشان نا منتظر می نماید ، گویی هر زن شاعر ناگزیر باید درون مایۀ شعرش از اینگونه باشد و حال آنکه بسیار مردان سخنور نیز بوده اند و هستند که در این زمینه ها سخن نگفته اند . بعلاوه به مقتضیات پرورش پروین و عفاف و حفاظ آن و منش و خصلت سراینده ، که خاص خود اوست ، نیز باید توجه داشت .

دیوان پروین اعتصامی با مقدمه ملک الشعرای بهار

دیوان پروین اعتصامی با مقدمه ملک الشعرای بهار

از نظری دیگر اینچنین تأمل در احوال انسان و گل و گیاه و اشیاء و هر چیز که در محیط اطراف روز مره وجود دارد و به دریافتهایی پرمغز و لطیف نایل آمدن تخیلات و تفکرات خویش را به زبان شعر با شیوه ای هنرمندانه و پرتأثیر بیان کردن ، از ویژگیهای شعر پروین است و در شعر فارسی نظیرندارد . از این حیث در حقیقت او همانند لافونتن در شعر فارسی است .

بیشتر فایلها و تمثیلهای پروین حالت مناظره دارد . این شیوه برای طرح معانی در ادب فارسی دارای سابقه ای دیرین است : در برخی آثار و یا بصورت سئوال و جواب که از نمونه های مفصّل آن الهی نامۀ عطار است و “جدال سعدی با مدعی در بیان توانگری و درویشی”در گلستان به نثر .

در قطعۀ مورد نظری که در این فصل آنچه دو قطره خون با یکدیگر می گویند ، با نوشتۀ بریزبان و “قطرات سه گانه” متفاوت است و حاوی نکان اجتماعی است ، بخصوص در حمایت مردم زحمتکش و مظلوم جامعه و انتقاد از فقدان عدالت که شعر پروین از این حیث ممتازست . قطعۀ نکته آموز مزبور از این قرار است :

در نخستین بیت از دو طرف مناظره سخن می رود : دو قطره خون ؛ موضوعی است بیسابقه و جای برخورد این دو قطره بر سرگذری است که هر دو برخاک افتاده اند و یکسان می نمایند و گرنه پیش ازان هریک جایگاه و منشأیی متفاوت داشته است . آغاز سخن با قطرۀ نخستین است که ، شاید با تحقیر ، هویت قطرۀ دیگر را جویا می شود و نیز با نوعی تفاخرمی گوید : “من اوفتاده ام این جا ز دست تاجوری” قطرۀ دوم در چند کلمه هم خود را معرفی می کند ، هم سرگذشت رنجبارش را باز می گوید . اگر قطرۀ اول از دست تاجوری است وی از پای خارکنی فرو چکیده ، آن هم از رنجِ خار که چون نیشتری پای او را آزرده است . و ادامه …

تندیس پروین اعتصامی در منزل پدری

تندیس پروین اعتصامی در منزل پدری

پروین که سرایندۀ شعر یتیمان و پیرزنان از پا افتاده و بیوه زنان رنجدیده و دیگرمحرومان است ، اینک دو گروه متفاوت را در جامعه در برابر هم می بیند : زیر دستانِ متنعّم و برخوردار و فرودستان درمانده و گرفتار . این تفاوت و تباین در مقایسه بین حالت متضاد دو قطره خون تجسم می یابد : یکی “از فراغ دل و عشرت” بوجود آمده است و دیگری “از خمیدن پشت و زحمت کمر” یکی “از مطبخ شاه” طعام یافته است و دیگری “به آتشِ آه و آبِ چشمِ تر” اولی “از فروغ میِ ناب سرخرنگ” و دومی “از نکوهش خار و سوزش جگر” (ب۱۱-۱۳) . با آن که سراسر قطعه بر وزنِ مفاعلن فعلاً تن مفاعلن فعلن ، در بحر مُجتَث ، است در ابیات اخیر ، بواسطۀ مقایسۀ مزبور و بر اثر تلقین مناسب هجاهای بلند و کوتاه و ترکیب حروف ، مصراعهای اول آهنگی فخیم دارد و آهنگ مصراعهای دوم فروافتاده است . بعلاوه احساس می شود قطرۀ دوم که مورد علاقۀ شاعر نیز هست مجال بیشتری برای ابراز شخصیت یافته است . مارگارت مدلونگ از این سخنان نظرگاه اجتماعی پروین را استنباط می کند که بین طبقۀ بهره جوی و کامیاب و طبقۀ محروم هم آهنگی و همگامی صورت پذیر نیست . مگر آنکه پروین در قطعه ای دیگر از زبان فرزند برزگر گفته است : “صاعقۀ ما ، ستم اغنیاست” و پدر نیز تأکید کرده است که : مردمی و عدل و مساوات نیست       زان ستم و جور و تعّدی رواست

عکسی از پروین اعتصامی

عکسی از پروین اعتصامی

اینک موقع آن است که قطرۀ خون خارکن از توانائیهای امثال خود سخن گوید : از ارزش خویش در “مُلک حقیقت” (نه دنیای ظاهر) یاد می کند زیرا گوهر کانِ دل است (ب۱۴) . قضا و حادثه خون شاه را از میان تواند برد نه خون خارکن را که به هزاران امثال خود پیوسته است ، ” کدام قطرۀ خون را بوَد چنین هنری ؟” اوج مفاخره امید به پیروزی در آینده تصویر زیبای بیت ۱۶ را پدید آورده : دریاهایی که از ساحل همه کشتیهای ظفر پیداست ، همان نکتۀ پرمغزی که در قطعۀ “نامۀ بزرگمهر به نوشیروان” نیز مندرج است :

به تعبیر پدر سخن شناس شاعر : ” شعر پروین شعر اوقات و احوال و اشخاص نیست . شعر تربیت و تهذیب و تعمیم اخلاق کریمه است ، ترانۀ روح فزای مهر و عاطفت و فضیلت است ، نغمۀ جذّاب سعی وعمل و همت و اقدام است ، سرود بیداری و پرهیزکاری و رستگاری است.” «چشمۀ روشن ، دیداری با شاعران ، دکتر غلامحسین یوسفی ، خلاصۀ صفحات ۴۱۳ تا ۴۲۴»

تندیس شاعرۀ مشهور ایرانی پروین اعتصامی

تندیس شاعرۀ مشهور ایرانی پروین اعتصامی

مقدمۀ ملک الشعرای بهار در دیوان شعر پروین اعتصامی

در لغت نامه دهخدا آمده است که پروین از طفولیت (درحدود هفت سالگی) به شعرگفتن آغاز کرد . قریجۀ سرشار و استعداد خارق العادۀ وی همواره مورد استعجاب فضلا و دانشمندانی که با پدر او خلطه داشتند می بود . (رجوع شود به دیوان پروین ، چ۱۳۲۳ خورشیدی ص۳۷۱)

پروین یک قسمت از اشعار خود را که مطبوع طبع وقّاد وی نبود ، چند سال پیش از مرگ خود بسوخت و بعضی اشعار وی پیش از آنکه بصورت دیوان منتشر شود ، در مجلد دوم مجلۀ بهار که به قلم پدر والاگهر او ، مرحوم یوسف اعتصام الملک انتشار می یافت چاپ می شد (شعبان ۱۳۳۹ جمادی الاول ۱۳۴۱ ه.ق) . آقای ملک الشعرای بهار را درچاپ اول دیوان پروین دیباچه ای است که قسمتی از آنرا ذیلاً نقل می کنیم : این دیوان ترکیبی است از دو سبک و شیوۀ لفظی و معنوی ، آمیخته با سبکی مُستقل ؛ و آن دو شیوۀ شعرای خراسان است ؛ خاصه استاد ناصر خسرو و دیگر شیوۀ شعرای عراق و فارس ، بویژه شیخ مصلح الدین سعدی ؛ و از حیث معانی نیز بین افکار و خیالات حکما و عرفا است و این جمله با سبک و اسلوب مستقلی که خاص عصر امروزی و بیشتر پیرو تجسم معانی و حقیقت جویی است ، ترکیب یافته و شیوۀ بدیع بوجود آورده است . قصائد این دیوان ، بویی و لمحه ای از قصائد ناصرخسرو دارد و در ضمن آنها ابیاتی که زبان شیرین سعدی و حافظ را به یاد می آورد ، بسیاراست ، و بالجمله در پند و اندرز و نشان دادن مکارم اخلاق وتعریف حقیقت دنیا از نظر فیلسوف عارف و تسلیت خاطر بازماندگان و ستمدیدگان و مفاد “قُل متاع الدنیا قلیل” و “نجی المخفون” دل خونین مردم دانا را سراسر تسلیتی است ؛ در همان حال ، راه سعادت و شارع حیات و ضرورت دانش و کوشش را نیز بطرزی دلپسند بیان می کند و می گوید در دریای شوریدۀ زندگی با کشتی علم و عزم راهنورد باید بود و در فضای امید و آرزو با پرو بال هنر پرواز باید کرد :

نقاشی چهره پروین اعتصامی

نقاشی چهره پروین اعتصامی

می توان گفت در “قصاید” طرز گفتارش طوریست و در “قطعات” طوری دیگر . زیرا چنانکه خواهیم گفت بیشتر قطعات بطرز “سئوال و جواب” یا “مناظره” بسته شده و گویا این شیوه از قدیم الایام خاص ادبیات شمال و غرب ایران بوده و در آثار پهلوی قبل از اسلام هم “مناظرات” دیده شده و در میان شعرای اسلامی نیز بیشتر “مناظرات” به شاعران آذربایجان و عراق اختصاص داشته است … در اینجا باز استقلال فکر خانم پروین روشن می شود ، زیرا اگر تنها پایبند تتبع شده بود چون مناظرات به ندرت از اساتید باقی مانده و بیشتر اسلوب شعرای خراسان مد نظر بوده و کتب چاپ شده هم از همان جنس بیشتر در دسترس می باشد ؛ می بایستی این قسمت یعنی قطعات مناظرع از این دیوان حذف می شد و از اصل به خیال گوینده نمی رسید . لیکن پیداست که شاعرۀ ما میراث قدیم نیاکان عراقی خود را در گنجینۀ روح ذخیره داشته و با وجود تأثیر مطالعۀ قصاید شاعران خراسان یا کلیات شیخ شیراز باز نخبه و جلّ گفتارش در زمینۀ عادات و رسوم زادبوم اصلی است … بالجمله ، آنچه معلوم است خانم پروین از روی فطرت و غریزۀ خویش ، بار دیگر این شیوۀ پشندیده را در قطعات جاوید خود احیاء کرده است . باری ، از قرائت قصائد پروین لذتی بردم و دیگربار نغمات دلفریب دیرینه با گوشم آشنا شد . در خلال این نغمه های موزون و شورانگیز که پرده و نیم پردۀ قدیم را فرایاد می آورد . آهنگهای تازه نیز به گوش رسید که دل شکسته و خاطر افسرده را پس از آن بیانات حکیمانه و تسلیت های عارفانه به سوی سعی و عمل ، امید ، حیات ، اغتنام وقت ، کسب کمال و هنر ، همت و اقدام ، نیکبختی و فضیلت ، رهنمایی می کند :

خواننده در این قصائد خود را یکباردر عوالمی رنگارنگ که بصورت یک عالم مستقل در آمده باشد می بیند . طرز بیان ناصرخسرو را در تمثیلات سنائی و استغنای حافظ را در فصاحت و صراحت سعدی می نگرد .

ورودی منزل پروین اعتصامی که هم اکنون تبدیل به موزه شده است

ورودی منزل پروین اعتصامی که هم اکنون تبدیل به موزه شده است

حکیمی عارف و عارفی حکیم و ناصحی پاک سرشت جای بجای در خودنمائی و جلوه گری است ، و عجب آنکه اینهمه ساز وبرگ و آراستگی و ترکیبات مختلف را چنان در یک کالبد جای داده و قبلاً در ضمیر مرکب شاخته است که گویی این اشعار همه در یک ساعت گفته شده است . احساسات متضاد و احوال و حوادثی که شاعر را برانگیخته ، هیچوقت طرز و سبک خاص او را از اختیارش بیرون نیاورده است :

خواننده همین که خواست از خواندن قصاید خسته شود ، به قسمت “قطعات” که روح این دیوان است می رسد . اینجا دیگر خستگی نیست لطف بیان و دقت معانی و ذوق ابتکار در اینجا اتفاق و امتزاجی به سزا دارد . گویندۀ ماهر، خود را دراین قسمت زیادتر نشان می دهد، یا بقول مخفی زیادترپنهان می کند :

از پنج شش غزل (که چون غزل سازی ملایم طبع پروین نبوده ، قصائد کوتاهش باید خواند) چون بگذرید ، می رسیم به مثنویهای کوتاه و مختلف الوزن و قطعه های زیبای دلپذیر و طرزهای کهنه و نو ، که پروین زیادتر استقلال و شخصیت خود را در آنها بکار برده ؛ عالم خیال و حقیقت و عواطف رقیقه را در هر قطعه ، ماهرانه بهم آمیخته و ریخته کاری کرده است . خانم پروین در “قطعات” خود مهر مادری و لطافت روح خویش را از زبان طیور، از زبان مادران فقیر ، از زبان بیچارگان بیان می کند . گاه مادری دلسوز و غمگسار و گاه در اسرار زندگی با ملای روم و عطار و جامی سر همقدمی دارد :

ولی بیشتر خود پروین است که اینجا به خانه داری پرداخته است و افکار لطیف و پرشور اوست که به صدهزار جلوه بیرون آمده و سزاوار است که با صدهزار دیده آنرا تماشا کنند . هنر آنجاست که از ابن همه چیز سخن می گوید : چشم و مژگان ، دام و دانه ، مور و مار ، سوزن و پیرهن ، دیگ و تاوه ، خاک و باد ، مرغ و ماهی ، صیاد و مرغ ، شبنم ، ابر و باران ، کرباس و الماس ، کوه و کاه ، بالاخره جماد و نبات و انسان و حیوان و معانی مانند امید و نا امیدی و لطائف و بدایع دیگر …. و عاقبت ، خواننده را در عالم “الف لیله” و “کلیله ودمنه” و عوالم طفولیت و جوانی و پیری و هزاران احوال درونی و برونی سیر می دهد و تسلیت می بخشد . ماکیان ، کبوتر ، گنجشک ، گربۀ دزد روباهی که در کمین ماکیان است . جوجه های مرغ ، کودک فقیر ، عجوز مسکین ناتوان ، گل پژمرده ، مرکب از قسمتی از خیالات گوینده بوده و ما را در زیر غرفه ای می نشاند و با این اسباب و ابزارها به صد رنگ آمیزی و افسونگری اندوهگین می کند و متفکر می دارد و به ندرت می خنداند . دائماً در فکر است ، بیشتر نگران وظائف مادری است . وقتی که از این اندیشه ها خسته می شود ، به یاد لطف خدا می افتد و قطعۀ “لطف حق” را مردانه می سراید و خواننده را با حقایق و افکاری بالاتر آشنا می سازد و در همان حال نیز از وظیفۀ مادری دست بر نمی دارد و باز هم مادری است نگران

پروین اعتصامی

پروین اعتصامی

نفس را مطابق تعبیر عرفا میشناسد. اهریمن را که روح آریائی با آن وجود دوزخی کینه ٔ دیرینه دارد، همه جا در کمین جان پاک آدمی میداند. مهر و عاطفت و اشفاق و علم و فضائل اخلاق را طریقه ٔ رستگاری دانسته و تشکیل خانواده ٔ مهربان و کودکان نورس و سعادت آرام و بی سر و صدا را نتیجه ٔ حیات می پندارد. این دیوان از افکار و خیالات و تعبیرات دیگران خالی نیست . ممکن است تتبع خانم پروین با حافظه ٔ قوی و ادراک پاک او بر مأخذ و مصدر فلان تعبیر یا تشبیه آگاه نباشد: لکن هر چه هست ، نتیجه ازخود اوست . فی المثل ، اگر اختلاف و گفتگوی دل و دیده را در رباعی سعدی دیده است .

نخواسته است از سر این مضمون درگذرد و قطعه ٔ «دیده و دل » را ساخته ، اما تمامتر و لطیف تر و با نتیجه ای که خواننده قانع و راضی شده فراموش میکند که این معنی را پیش ازاین باختصار شنیده است :

نقاشی سیاه قلم از پروین اعتصامی

نقاشی سیاه قلم از پروین اعتصامی

… در ایران که کان سخن و فرهنگ است اگر شاعرانی از جنس مرد پیدا شده اند که مایه ٔ حیرت اند جای تعجب نیست ؛ اما تاکنون شاعری از جنس زن که دارای این قریحه و استعداد باشد و با این توانائی و طی مقدمات تتبع و تحقیق ، اشعاری چنین نغز و نیکو بسراید، از نوادر محسوب و جای بسی تعجب و شایسته ٔ هزاران تمجید و تحسین است . خانم پروین به تمام شرایط شاعری عمل کرده است اگر احیاناً بقول نظامی عروضی ، دوازده هزار بیت شعر از اساتید حفظ نداشته باشد باز بقدری که وی را بتوان با کلمات و اصطلاحات و امثال متقدمین تا درجه ای که ضرورت دارد آشنا خواند، آشناست . هرگاه تنها غزل «سفر اشک » از این شاعره ٔ شیرین زبان باقیمانده بود، کافی بود که وی را در بارگاه شعر و ادبیات حقیقی جایگاه عالی و ارجمند بخشد؛ تا چه رسد به “لطف حق” ، “کعبه ٔ دل” ، “گوهر اشک” ، “روح آزاد”، “دیده و دل” ، “دریای نور” ، “گوهر و سنگ”، “حدیث مهر” ، “ذرّه” ، “جولای خدا” ، “نغمه ٔ صبح” و سایر قطعات که هر یک برهان آشکار بلاغت و سخندانی اوست .

شاید خواننده ٔ شوریده سری از ما بپرسد: پس این دیوان درباره ٔ عشق که تنها چاشنی شعر است چه میگوید؟ آری نباید این معنی را از یاد برد، زیرا هرچند شاعره ٔ مستوره را عزت نفس و دورباش عصمت و عفاف رخصت نداده است که یک قدم در این راه بردارد؛ اما باز چون نیک بنگری صحیفه ای از عشق تهی نمانده است ، لکن نه آن عشقی که در مکتب لیلی و مجنون درس میدادند عشقی که جور یار، زردی رخسار، جفای رقیب ، سوز و گداز فراق و هزاران افسانه ٔدیگر جزو لاینفک آن میبود، عشقی که اتفاقاً امروز مفهوم حقیقی خود را از کف داده و جز الفاظی چند بر زبان مقلدان مکتب قدیم از آن برجای نیست . چنین عشق و طریقه ٔ مبتذل ، در این دیوان نمیتوانست بوجود آید، زیرا با حقیقت گوئی مخالف و با شخصیت گوینده نیز مُغایر بود. از این معنی که بگذریم ، میرسیم به عشق واقعی : آن عشقی که شعرای بزرگ بدان سر نیاز فرود آورده اند، عشقی که به حقایق و معنویات و معقولات وابسته است ، به عشقی که بنیان آفرینش انسان بر آن نهاده شده . چنین عشقی ،همان قِسم که گفتیم ، اساس این دیوان است . هنر بزرگ شاعره ٔ ما در همین جاست که توانسته است این معنی بزرگ را همه جا در گفتار خود به شکلی جاذب و اسلوبی لطیف بپروراند و حقیقت عشق را مانند میوۀ پاک و منزّهی که از الیاف خشن و شاخ و برگ بیهوده و مسموم جدا ساخته باشند، با صفای اثیر و رخشندگی نور و چاشنی روح بر سر بازار سخن رواج دهد .

«پروین اعتصامی در لغت نامه دهخدا»

دیوان اعتصامی

دیوان اشعار پروین اعتصامی که شامل ۶۵۰۰ بیت از قصیده و مثنوی و قطعه است تاکنون چندین بار به چاپ رسیده است . همگان دیوان او را مطالعه کرده و وی را تقدیر می کنند ، بسیاری از ابیات آن بصورت ضرب المثل به زبان خاص و عام جاری گشته است . شعر پروین شیوا، ساده و دلنشین است.

اشعار پروین که با سبک شاعران بلند آوازه ایران از لحاظ محتوا و مفهوم و نیز ظواهر گفتار و رعایت وزن و قافیه و اسلوب گویش شعر کهن فارسی سروده شده خواننده را به یاد شاعران گرانقدری چون رودکی ، فردوسی، ناصرخسرو، مولوی، سنایی، سعدی، نظامی ، ابن ‌یمین می‌اندازد.  همان گونه که قبلاً ذکر گردید پروین هیچگاه از وظیفۀ مادری غافل نمی شود و دغدغه فرزند دست بردار او نیست و این احساس را از نگاه مرغی که به فرزند خود پند و اندرز می دهد و آن جوجه نصیحت مادر خود را وقعی نمی نهد ، بیان می کند :

و در روحیات و خلقیات پروین در سروده اشک یتیم درمی یابم که وی دائماً دراندیشۀ ایتام و مستمندان و طبقۀ مستضعف جامعه بوده است :

مزار پروین اعتصامی

پروین اعتصامی در زمان حیات خود شعری را برای ثبت بر روی سنگ قبر خود سرائید . این شاعرۀ بنام و توانای ایران زمین به ناگه در ۳۵ سالگی هنگامی که هنوز خیلی جوان بود به دلیل بیماری حصبه از چشم از جهان فرو بست . آرامگاه او درکنارمزار پدرش درشهرقم ودر صحن مطهرحضرت معصومه “س” قرار دارد . دستخط نوشتۀ خود پروین که در ابتدای آن نوشته است این قطعه را برای مزار خود سروده ام در ذیل به رؤیت می رسد .

تصویر دستخط سرودۀ پروین اعتصامی برای مقبره خویش

تصویر دستخط سرودۀ پروین اعتصامی برای مقبره خویش

سنگ مزار پروین اعتصامی

سنگ مزار پروین اعتصامی

جایزه ادبی پروین اعتصامی

جایزه ادبی پروین اعتصامی، جایزه‌ای است که هر دو سال یک ‌بار به آثاری که در زمینه ادبیات داستانی به زبان فارسی در ایران فعالیت می‌کنند توسط خانه کتاب ایران اعطا می‌شود. در واقع این جایزه با هدف بزرگداشت مقام و شخصیت بانوی شاعره ایرانی پروین اعتصامی و «رشد و اعتلای خلاقیت‌ها و آفرینش‌های ادبی بانوان، ترویج و تقویت زبان فارسی در خارج از کشور، ایجاد پیوند بین ادبیات ملل به ویژه در حوزه جهان اسلام، معرفی چهره‌های شاخص زنان ادیب و پژوهنده و تقدیر از زنان در عرصه زبان و ادب فارسی همه ساله در سالروز تولد پروین اعتصامی برگزار می‌شود».

بُعد ادبی پروین اعتصامی

در رابطه با بُعد ادبی پروین ایمنا چنین می نویسد :در شکل‌گیری بعد ادبی شخصیت پروین، ادبیات کهن فارسی و ادبیات نوین غربی نقش داشته‌اند. در مورد نقش ادبیات کهن، مهم‌تر از همه سروده‌های شاعران بین قرن‌های ۵–۸ هجری قمری است که این مورد تاثیرگرفته از محافل ادبی یوسف اعتصامی و اعضا تشکیل دهنده آن است.   برای نمونه قطعه «اشک یتیم» متأثر از یکی از سروده‌های انوری است.  همچنین شعرهایی چون «پایمال آز»، «جولای خدا»، «مست و هشیار» و «لطف حق» یادآور قصه‌های مثنوی معنوی و لحن و طرز فکر مولانا است.   یا شعرهایی مانند «کعبه دل»، «جامه عرفان» و «صید پریشان» دارای لحنی مانند شعرهای عطار می‌باشند .

 

منابع :

دیوان پروین  اعتصامی ،  با مقدمه ملک الشعرای بهار  ، مطعبه مجلس شورای ملی  ، چاپ اول ، تعداد ۱۰۰۰ نسخه ۱۳۲۳ خورشیدی

چشمۀ روشن ، دیداری با شاعران ، دکتر غلامحسین یوسفی ، تهران : علمی ،۱۳۷۳خورشیدی

محمد تقی ملک الشعرای بهار ، مقدمه ای بر دیوان پروین اعتصامی ، چاپ اول ، سال ۱۳۱۴ خورشیدی

تحلیلی بر دیوان پروین اعتصامی ، در لغت نامه دهخدا

روزنامه زبان زنان به مدیریت بانو صدیقه دولت آبادی ، تاریخ انتشار روزنامه ۲۴ ذیحجه ۱۳۲۷ خورشیدی

مقاله تحقیق در مورد پروین اعتصامی ، سید سعید حسینی ، بهار سال ۱۳۸۷خورشیدی

تحقیق و پژوهش : مهدی صبور صادقزاده

 

 

 

 

 

 

 

 

0 پاسخ

دیدگاه خود را ثبت کنید

تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟
در گفتگو ها شرکت کنید.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *