آبش خاتون

آبش خاتون           ۶۶۲الی ۶۸۵ ه.ق

پس از کشته شدن سلجوقشاه از نسل اتابکان سلغری تنها دختران سعدبن ابوبکر یعنی سلغم و آبش خاتون زنده بودند. پس بزرگان و امیران فارس آبش خاتون  را که خواهر کوچکتر بود، در سال ۶۶۲ ه.ق به سلطنت برداشتند و سکه به نامش زدند .« وصاف : ۱۱۰ »   «اقبال آشتیانی : ۳۹۱» آبش در عقد منگو تیمور پسر هلاکوخان بود و از این رو گمان میرفت که بتواند تسلط اتابکان را برفارس همچنان حفظ کند . او در آغاز مدت کمی به استقلال حکومت کرد و سپس به همراه سوغونجان ، یکی از امرای مغول ، نزد هلاکوخان رفت . « وصاف :۱۱۴» دوران حکومت آبش خاتون در فارس اسماً ۲۳ سال طول کشید ، اما در سالهای بالنسبه طولانی که وی در اردوگاه هلاکو بسر می برد ، کسانی از امرای مغول در فارس حکومت کردند . آبش در اردوی مغول به همسرش منگو تیمور ملحق شد . او نخستین زن وی و خاتون بزرگ محسوب می شد . «رشیدالدین فضل الله : ۶۸۲» اما قزوینی عقیده دارد که آبش حداقل تا سال ۶۶۷ ه.ق در شیراز بوده و با اختیارات کافی سلطنت می کرده است . « قزوینی ، محمد ، یادداشت ها : ۱/۱۰ » در سال مذکور یکی از امرای مغول بنام انکیاتو به امارت فارس منصوب شد ، اما چون به شیراز رسید ، کلجه خان را که از نزدیکان آبش خاتون بود، دستگیر کرد و موجب اعتراض آبش گردید . آبش خاتون با کمک یاران کلجه خان ، انکیاتور را محاصره کردند . انکیاتور برای آنکه غائله را تمام کند، سر کلجه را از تن جدا کرده و از بام خانه به زیر انداخت . کسانی که آنجا را محاصره کرده بودند، باز گشتند و آبش از انکیاتو بازخواست کرد و او حکم هلاکوخان را که متضمن قتل کلجه بود، ارائه کرد .

آرامگاه-آبش-خاتون-اتابکان-فارس-درفارس

هلاکوخان در همین اوقات انکیاتو را فرا خواند و او را به رسالت نزد قوبلای قاآن فرستاد و به جای او سوغونجاق را به امارت فارس معین کرد . سوغونجاق در سال ۶۷۰ ه.ق وارد شیراز شد و شمس الدین صاحب دیوان نیز یکی از نزدیکان خود موسوم به شمس الدین حسین علکانی را بعنوان دبیر بزرگ برای رسیدگی به امور مالی فارس همراه او کرد . شمس الدین حسین مالیات فارس را از ابتدای سال مالیاتی ۶۷۱ ه.ق به مقاطعۀ اشخاص واگذار کرد . «وصاف : ۱۱۲، ۱۱۴»خاتون در این سالها در اردوی هلاکوخان بود . حکومت فارس میان امرای مغول دست بدست شد . چون هلاکوخان درگذشت ، جانشین وی آباقاخان آبش خاتون را به شیراز بازگرداند . آبش خاتون چون به شیراز رسید ، با استقبال مواجه شد . وی این بار ادارۀ امور و درحقیقت مسئولیت همۀ کارها را بدست جلال الدین ارقان بن ملخان ، از نوادگان سعد زنگی سپرد و وزارت را به خواجه نظام الدین ابوبکر واگذار کرد . « زرکوب :۹۳،۹۴»

تصویر خیالی آبش خاتون

پس از مرگ آباقاخان جانشین او ارغون خان دستور داد که آبش در کار حکومت فارس مداخله نکند و به اردو بازگردد. آبش دراجرای این دستور تعلل بخرج می داد . لذا ارغون خان یکی از سادات را موسوم به سید عمادالدین ابوعلی علوی را برای رتق و فتق امور به فارس فرستاد و او شخصاً به امور مملکتی می پرداخت و به آبش توجهی نمی کرد . بنابراین بدستور آبش خاتون عمادالدین در بازار شیراز بقتل رسید . و پسر عمش یعنی پسر جمال الدین را هم از ترس انتقام کشتند . ارغون خان برآشفت و به احضار آبش خاتون فرمان داد . آبش خاتون به همراه معتمدان خود ، هدایای نفیس برای امرا و خاتونان مغول به امید وساطت آنان ارسال کرد . خان مغول برای رسیدگی به قتل سید عمادالدین ، حسام الدین قزوینی و جیورغوتای را به شیراز فرستاد و دستور داد که جز آن ، در باب امور مالیاتی نیز جداً رسیدگی کنند . چون آنان به شیراز رسیدند ، نخست به محاسبات امور مالی پرداختند ولی با اتابک و آبش خاتون به سختی و خشونت رفتار نکردند ، زیرا وی همسر منگو تیمور بود و عنوان سلطنت را هم داشت . همچنین مقرر گردید نخست خزانه روانۀ اردو شود و بعد آبش نزد ارغون رود . اما در این میان رسولی دیگر از سوی ارغون رسید و خبر داد که آبش خاتون باید بیدرنگ و بی آنکه از مرکوب پیاده شود، یکسره به اردو برود . آبش در آنجا محاکمه شد و قرار گردید مبلغ پنجاه تومان دیه به ورثۀ سید عمادالدین بپردازد .

تصویرباقیمانده قسمتی ازپایتخت-اتبکان-فارس–عکس-از-سایت-گردشگری-مارکوپولو

آبش در تبریز ماند و در آنجا پس از یکسال و چند ماه اقامت بیمار گردید و سرانجام در سال ۶۸۵ ه.ق و به روایتی ۶۸۶ ه.ق در تبریز وفات یافت . او را در مقبرۀ چرنداب تبریز بخاک سپردند . «وصاف : ۱۲۳، ۱۳۰- قزوینی ، محمد، ممدوحین سعدی : ۷۴۴،۷۴۶» «زرکوب  : ۹۳ ، ۹۴» پس از چندی دخترش کردوچین جنازۀ مادر را به شیراز آورد و درمدرسۀ عضدیه دفن کردند .

منابع:

خلاصۀ مبحث سرگذشت آبش خاتون از تاریخ جامع ایران جلد نهم : ۸۷، ۸۸، ۸۹ سید علی آل داوود

تحقیق و پژوهش : مهدی صبور صادقزاده