اتابکان آذربایجان

سکه اتابکان آذربایجان

اتابکان آذربایجان

شمس الدین ایلدگز بانی و مؤسس سلسلۀ اتابکان آذربایجان است که قلمرواش شمال غرب ایران ، یعنی قسمت وسیعی از آذربایجان و شمال منطقۀ جبال و آران را در برمی گرفت . ایلدگز از غلامانی بود که از دشت قپچاق به بردگی به همدان آورده بودند . « ابن اثیر، ۲۸۸،۲۸۹،۲۶۷،۱۳۲» وی یکی از مملوکان یا به گفته صحیح تر بندۀ خاص کمال سمیرمی ، وزیر سلطان محمودبن محمد سلجوقی بود . سمیرمی در سال ۵۱۵ ه.ق در بغداد بدست اسماعیلیان کشته شد و ایلدگز به خدمت سلطان محمود سلجوقی درآمد و بزودی خوانسالار شد . پس از مرگ سلطان محمود ، ایلدگز به برادر او سلطان مسعود تعلق گرفت «ابن اثیر ۳۸۸- ظهیرالدین نیشابوری ۷۵» و به سبب هوش سرشار و شایستگی در دستگاه سلطان مسعود ارتقاء یافت . سلطان مسعود ولایت آرانیه «آران» را که مرکز آن گنجه بود ، به اقطاع او داد و اتابکی شاهزاده ارسلان ، پسر صغیر سلطان طغرل دوم را هم به او واگذار کرد . همچنین مؤمنه خاتون زن برادر متوفای خود طغرل دوم ، و مادر شاهزاده ارسلان را به عقد او درآورد .« ابن اثیر ۲۶۷، ۲۶۸- ظهیرالدین نیشابوری ۷۵-خواند میر ۵۵۷» ایلدگز با غلبه بر سلجوقیان در شمار یکی از امرای بزرگ سلجوقی قرار گرفت . « مرثیل ۸۱» و در مدت کوتاهی امرای آذربایجان را مطیع خود ساخت . وی در هنگام درگذشت سلطان مسعود سلجوقی ، بعنوان حاکم مستقل ولایت آران و آذربایجان دارای پنجاه هزار سپاهی بود . « ابن اثیر ۳۸۹ ،۳۸۸»

قلمرو اتابکان آذربایجان

ایلدگز از سال ۵۴۰ ه.ق به بعد یکی از امرای با قدرت آذربایجان بشمار می رفت و با وابستگی ظاهری خود به دولت سلجوقی ، آن ولایت را بطور مستقل اداره می کرد . درهمین سال او که « مطیع ترین بندگان خاص » بود ، به درخواست سلطان مسعود با سپاه آذربایجان به یاری وی در جنگ با بوزابه امیر فارس که با امیرعبدالرحمن و امیرعباس علیه سلطان متحد شده بود و هردو شاهزاده یعنی محمد و ملکشاه را نیز با خود آورده بود،شتافت . طرفین در نزدیکی کاشان به نبرد پرداختند و کار به عقب نشینی بوزا و متحدان پایان یافت . «ظهیرالدین نیشابوری ۵۸- راوندی ۲۳۳- رشیدالدین فضل الله چ روشن ۸۲» در سال ۵۴۱ ه.ق بوزابه برای بار دوم همراه شاهزادگان ملکشاه و محمد به دروازۀ اصفهان رسید . ایلدگز بار دیگر برای سرکوبی شورش بوزابه ، به یاری سلطان مسعود رفت . در آن هماورد بوزابه شکست خورد و به دستور سلطان بقتل رسید و سرش به بغداد فرستاده  شد . « همو ۶۳،۶۴- راوندی ۲۴۲ ،۲۴۱»

تصویر قدیمی شهر نخجوان پایتخت اتابکان آذربایجان و مقرره مؤمنه خاتون

ابن اثیر در رویدادهای سال ۵۴۳ ه.ق از ایلدگز بعنوان فرمانروای گنجه یاد کرده است . « ابن اثیر ، الکامل  ۱۳۲» سلطان مسعود در همان سال با دادن حکومت آران و عراق برای بار دوم به خاص بیگ ، خشم سایر امرا و نیز سلطان سنجر را در خراسان برانگیخت . «بنداری اصفهانی ، ۲۰۴، ۲۰۵»

پس از درگذشت سلطان مسعود ، ملکشاه بن محمود و سپس برادرش سلطان محمد مدتی بر تخت نشستند . ایلدگز به فرمانبرداری از سلطان محمد گردن نهاد و در حکومت آران باقی ماند . « علی حسینی ، ۱۲۸ ، ۱۲۶»

سکه ایلدگزیان

منابع :

خلاصه ای از کتاب تاریخ جامع ایران : علی اکبر دیانت ، منصوره وثیق

تحقیق و پژوهش: مهدی صبور صادق زاده