اتابکان یزد

اتابکان یزد

سکه-طلا–در-عصر اتابکان یزد

اتابکان یزد سلسله ای از فرمانروایان محلی اران در ناحیۀ یزد بودند که پس از فروپاشی آل کاکویه در این شهر به حکومت و فرمانروایی این شهر دست یافتند وبیش از ۱۷۰ سال « از ۶۳۶الی  ۷۱۸ ه.ق » بر یزد و ابرقوه و نواحی آن فرمان راندند . اتابکان سرانجام با قدرت یافتن مبارزالدین محمد ، بنیانگذار آل مظفر ، بدست او از میان برداشته شدند . از این دودمان در مجموع ده نفر به حکومت رسیدند .  اتابکان یزد پس از انقراض سلسلۀ آل کاکویه یزد روی کار آمدند . آخرین امیر دودمان کاکویه یعنی امیر علی بن فرامرز « جعفری : ۳۷ ، ۳۸ » که در بیشتر مآخذ نام او به صورت فرامرزبن علی ضبط شده است ، در نبرد قطوان که درسال ۵۳۶ ه.ق میان سلطان سنجر سلجوقی و قراختائیان درگرفت کشته شد . و سلطان سنجر سلجوقی ، یزد را به دوتن از دختران امیرعلی یا فرامرز تقدیم کرد و اتابکی آنان را به رکن الدین سام نوادۀ دختری امیر علاءالدوله داد. بدین ترتیب رکن الدوله از سوی سلاجقه و به نمایندگی دخنران علاءالدوله ، حکومت یزد رابرعهده گرفت . « جعفری : ۳۷ ،۳۸- اقبال آشتیانی :۴۰۲»«تاریخ جامع ایران سیدعلی آل داوود :۵۳»

عکس-قسمتی-از-مجموعه-دولتخانه-قطب-الدین-بن-عزالدین-لنگر

دختران فرامرز با مردم به نیکی رفتار کردند و به آبادانی شهر پرداختند و ساختمانها و عمارات بسیاری بنا نهادند .که از آنجمله «جماعت خانه دختران»در نزدیکی مسجد جامع یزد در شمار ابنیۀ آنان بودن است لازم بذکر است پس از فوت آنها، در کنار گنبدی که درآنجا ساخته بودند ، به خاک سپرده شدند . « مستوفی بافقی : ۸۳- کاتب ۶۶»

رکن الدین با سلاجقه کرمان مناسبات و روابط مستمر داشت و گاهی در نبردهایی که میان سلاجقه در می گرفت ، شرکت می کرد . سپاهیان اتابک زنگی همواره از اتابک محمد رقیب مؤیدالدین ریحان پشتیبانی می کردند و رکن الدین نیز از وی حمایت می کرد . چون ملک طغرل پادشاه سلجوقی کرمان در سال ۵۵۸ ه.ق درگذشت و میان سران او تورانشاه ، بهرامشاه و ملک ارسلان اختلاف افتاد ، رکن الدین سام از ملک ارسلان حمایت کرد و چند بار همراه او به کرمان حمله برد . «فضل الدین کرمانی ،بدایع :۵۹، ۶۰»

محدوده-شهر-قدیم-یزد

در همین عصر امیرمؤیدالدین ریحان از رجال سیاسی کرمان که مقام اتابکی داشت از بهرامشاه جدا شد و همراه ذخایر و سرمایه های خود ، ظاهراً به قصد سفرحج روانه یزد گردید . رکن الدین پذیرای وی شد و او را در شمار نزدیکان و همنشینان خود قرار داد . مؤیدالدین نیز پیوسته اموالی را که بهمراه آورده بود ، به اتابک تقدیم می داشت و بدین طریق در دل او جای گرفت . رکن الدین تا سالها پس از درگذشت مؤیدالدین ریحان از او به نیکی یاد می کرد . « همو : ۴۶ ، ۴۸- محمدبن ابراهیم : ۷۱ ، ۷۲»

از حوادث دیگر آن سالها حمله اتابک کرمان به همراهی رکن الدین به فارس بود . آن دو قصد داشتند اتابک تکله بن زنگی را از میان بردارند و فارس را ضمیمه قلمرو رکن الدین کنند . اما در نبردی که روی داد شکسست خوردند و رکن الدین اسیر گردید . تکله با او ملاطفت کرد وپس ازچندی وی رابه یزد بازگرداند . « تاریخ شاهی : ۵۲ ، ۵۳»

رکن الدین بار دیگر به همراه برادرش شرف الدین بیستا جهت کمک به مؤیدالدین ریحان عازم کرمان شدند . در این وقت اتابک محمد از کرمان بیرون آمد و هردو بهم رسیدند . امیر ایبک دراز و غلامان او به قصد سپاه یزد خود را به مقابل آنان رسانیدند رکن الدین به رغم آنکه شرف الدین برادرش او را به ایستادگی تشویق می کرد ، در خود یارای مقاومت ندید و بیدرنگ بسوی یزد رفت . « افضل الدین کرمانی ، بدایع  : ۶۵ ، ۶۶ »

خانه تاق بلندها دوره اتابکان یزد

در حملۀ دیگری که پس از آن انجام گرفت ، رکن الدین و همراهان او توانستند بردسیر را که دارالحکومه کرمان بود بتصرف درآوردند . بدنبال آن امیر ایبک دراز بقتل رسید و مؤیدالدین ریحان پس از آنکه هفت سال در معیت رکن الدین یزد بسر برده بود ، مقام پیشین خود را باز یافت . «افضل الدین کرمانی ؛ بدایع : ۷۹ ، ۸۳»

رکن الدین سام حاکمی ملایم و مردم دار ، اما در کار حکومت نالایق بود . بنابراین بزرگان یزد در سال ۵۸۴ ه.ق او را ازکار برکنار کردند و برادرش عزالدین لنگر را به جایش نشاندند . هرچند که به گفتۀ مستوفی بافقی برکناری او بدست سلطان سنجر بوده است .   « جامع مفیدی : ۸۴»

رکن الدین حاکمی دانشدوست بود و با شاعران و دانشمندان بخوبی رفتار می کرد و آنان را می نواخت . افضل الدین کرمانی مورخ برجسته چندی در نزد او زیست و به ریاست دیوان انشا نیز پذیرفته شد اما این منصب را نپذیرفت . « افضل الدین کرمانی ، عقدالعلی : ۱۵۹ ، ۱۶۱»

زندان-اسکندر-ساخت-بنا۶۳۱ه.ق دوره  اتابکان یزد ضیاءالدین رضی

رکن الدین سام سرانجام شش سال پس از برکناری در سال ۵۹۰ ه.ق درگذشت . « کاتب : ۷۴» وی را پس از مرگ در مدرسه ای که خود بنا کرده بود بخاک سپردند . « کاتب : ۶۸» از او یک پسر بنام علاءالدوله اتاخان بر جای ماند وی در رکاب سلطان جلال الدین در هنگام جنگ با مغولان در نزدیکی اصفهان در سال ۶۲۴ ه.ق کشته شد . « اقبال آشتیانی : ۴۰۲»

منابع :

خلاصۀ مبحث اتابکان یزد از تاریخ جامع ایران جلد نهم ص ۶۲- سید علی آل داوود

تحقیق و پژوهش : مهدی صبور صادقزاده