اسماعیل بن احمد سامانی

اسماعیل بن احمد سامانی

منابع بسیاری  اسماعیل بن احمد سامانی را بنیانگذار واقعی سلسلۀ سامانیان دانسته اند . « نزشخی :۱۰۶- عتبی :۱/۳۴۸- مقدسی :۳۳۷-اصطخری:۱۷۶ » اسماعیل در سال ۲۳۴ ه.ق در فرغانه چشم به جهان گشود . « نرشخی :۱۰۶ – ابن خلکان :۵/۱۶۱»

وی هنگام فوت پدرش احمد ، شانزده سال بیش نداشت که به خدمت برادر بزرگتر ، نصربن احمدبن اسد درآمد . درسال ۲۶۱ ه.ق به در خواست ابو عبدالله بن ابی حَفص کبیر ، رئیس و فقیه مبارز بخارا ، اسماعیل را برای سامان دادن به اوضاع شهر بخارا فرستاد . پس از استیلای یعقوب بن لیث برخراسان در سال ۲۵۹ ه.ق گروهی در ربیع الثانی سال ۲۶۰ ه.ق به سرکردگی حسین بن طاهر طایی در بخارا سر به شورش برداشته بودند . تا قدرت را به سلسلۀ طاهریان باز گردانند . «ابن اثیر : ۷/۲۸۰- منینی : ۱/۳۴۸- نرشخی : ۱۰۶- ۱۰۸»  اسماعیل با حسین بن محمد خوارجی ، امیر بخارا و گماشتۀ یعقوب لیث ، مصالحه کرد که جانشینی در حکومت را به حسین واگذار کند . در پی آن ، در میان استقبال گرم مردم وارد بخارا شد و نام امیر نصربن احمد و اسماعیل بجای یعقوب لیث در خطبه یاد شد . « منهاج سراج : ۱/۲۰۴- نرشخی : ۱۰۸ ، ۱۰۹ ، ۱۱۸» بدین ترتیب اسماعیل امارت بخارا را بدست گرفت . امیر اسماعیل سامانی با اقداماتی آرامش را به بخارا بازگردانید . ابتدا حسین خوارجی را با نقض عهد خود به حبس انداخت . سپس راهزنانی متشکل از چهارهزار مرد را که میان رامتین و بَرکَد راهزنی می کردند و بیم آن می رفت که به شهر حمله کنند با شدت سرکوب نمود . اسماعیل همچنین با حسین بن طاهر طایی که بار دیگر با دو هزار مرد خوارزمی از جیحون گذشت و نیت یورش به بخارا را داشت  ، نبرد کرد و پس ازجنگی سهمگین وی را بسوی مرو عقب راند . «نرشخی : ۱۰۹ ، ۱۱۱، ۱۱۳»

بخارا-پایتخت-سلسله-سامانیان–اعکس-از-فارس-نیوز

پس ازچندی روابط میان نصر و اسماعیل تیره گشت . چراکه اسماعیل به دلایل تنگنای مالی نمی توانست خراج سالانه را به مبلغ پانصد هزار درهم بخارا را به سمرقند ارسال نماید . به هر روی سخن چینان نیز دخالت داشته و روابط دو برادر را تیره و تار ساختند . « منهاج سراج : ۱/۲۰۴ ، ۲۰۵- گردیزی : ۳۲۳» نصر برادران خود ابوالاشعث اسد و ابو یوسف یعقوب را از فرغانه و شاش (چاچ) فراخواند و با همراهی ترکان اسپیچاب با سپاهی انبوه به طرف بخارا روانه شد . اسماعیل نیز از رافع بن هرثمه مدد طلبید و با قبول این درخواست ، رافع حرکت کرده و به بخارا رسید . « نرشخی : ۱۱۳، ۱۱۴- ابن اثیر : ۷/۲۸۱- عوفی : ۴۶ ، ۴۷» نصر که از اتحاد مابین اسماعیل و رافع نگران بود ، تن به مصالحه داد . لیکن دو سال بعد یعنی در سال ۲۷۵ ه.ق مجدداً به خاطر پرداخت نکردن خراج از سوی اسماعیل دو سپاه مقابل هم قرار گرفتند که اسماعیل سپاه دشمن رادر هم شکست .« ابن اثیر : ۷/۲۸۲ – نرشخی : ۱۱۵ ، ۱۱۶»

محدوده قلمروسامانیان

در ذیحجۀ سال ۲۷۸ ه.ق نصر،اسماعیل را به جانشینی خویش در حکومت ماوراءالنهر برگزید و در سال ۲۷۹ ه.ق بدرود حیات گفت . « نرشخی : ۱۱۸» نصر نوزده سال پس از دریافت حکم خلیفۀ عباسی سال ۲۶۱ ه.ق حکومت نمود. « منهاج سراج : ۱/۲۰۵- حمزه اصفهانی : ۱۴۸»

اسماعیل نیز فرمان خلیفه مبنی برحکومت ماوراءالنهر را در محرم سال ۲۸۰ ه.ق دریافت نمود . «ابن خلکان : ۶/۴۲۴ – نرشخی : ۱۱۸- منینی : ۱/۳۴۸» وی در همین سال به طراز شهر مرزی ترکستان لشکر کشید و آنجا را فتح نمود . بدنبال این پیروزی امیر طراز و بسیاری از دهقانان به دین اسلام   گرویدند ، کلیسای شهر به مسجد تبدیل شد و اسماعیل با غنایم فراوان به بخارا مراجعت نمود . «نرشخی : ۱۱۸ ، ۱۱۹»

به روایت مسعودی پادشاه آنجا طنکس نام داشت و از نژاد خَرلُج بود . مسلمانان وی و همسرش و همچنین پانزده هزار نفر از سپاهیانش را اسیر کرده و تعداد ده هزار نفر را بقتل رساندند .

در این زمان قدرت تهدید آمیز صفاریان در جنوب قلمرو سامانیان در حال فزونی بود . عمروبن لیث صفاری در سالهای ۲۸۳ و۲۸۴ خراسان و ری را به قلمرو خود افزود .

عمرو در آن هنگام از اعمال و رفتار خلیفه راضی نبود چرا که او ولایت ماوراءالنهر را در خواست نموده بود ، ولیکن خلیفه حکم آنجا را برای اسماعیل احمد سامانی ابلاغ کرده بود . المعتضد سرانجام به میل عمرو رفتار نموده و امارت ماوراءالنهر را بدو سپرد. « طبری : ۱۰/۶۷» عمرو نتوانست با امیر اسماعیل از در مصالحه درآید لذا سپاه خود را تقویت نموده و گروه گروه بسوی جیحون فرستاد . امیر اسماعیل  دریافت که یارای مقابله با سپاه عمرو را ندارد ، بنابراین رو بسوی جنگهای پارتیزانی نهاد و در جنگی شبانه بر سپاه دشمن شبیخون زد و شکست سختی برآنها وارد آورد . پس از آن سپاه عمرو متفرق شده و مراجعت کردند . عمرو که انتظار چنین شکستی را نداشت ، بمدت یکسال در نیشابور ماند . « نرشخی : ۱۲۱ ، ۱۲۲» او سرانجام به بلخ حمله برد لیکن اسماعیل با سپاهی جنگجو که گرد آورده بود ، سپاه عمرو را تار و مار کرد . « نرشخی : ۱۲۲، ۱۲۳» عمرو محاصره شد و سپاه خودرا به راهی فرستاد که دشمنان گمان برند که وی در میان آنها است اما خود به بیراهه زد و در آنجا در گل ولای گرفتار و سپس اسیر گردید . طبری وقوع این ماجرا را به سال ۲۸۷ ه.ق ذکر کرده است . « همو : ۱۰/۱۲۳»  امیر اسماعیل عمرو را به دربار خلیفه فرستاد .

تندیس-امیر-اسماعیل-سامانی.

امیر اسماعیل بن احمد در اواخر سال ۲۸۷ ه.ق گرگان و طبرستان را به قلمرو خود افزود . و دو سال بعد نیز در اواخر سال ۲۸۹ ه.ق ری را متصرف شد . خلیفه المعتضد در سال ۲۸۸ ه.ق حکومت خراسان ، و نیز طبرستان و گرگان را با هدایایی برای اسماعیل ارسال نمود . « منینی : ۱/۳۴۸» با مرگ خلیفه معتضد در سال ۲۸۹ ه.ق پسر و جانشین وی المکتفی علاوه بر سرزمیهای قبلی ، حکومت ری ، زنجان و قزوین را نیز به او واگذار کرد . « گردیزی : ۳۲۴»

امیر اسماعیل بن احمدبن اسد در پانزدهم صفر سال ۲۹۵ ه.ق پس از بیماری در  روستای رزمان بخارا بدرود حیات گفت . وی را به نیک رفتاری با مردمان ، دادگری ، خردمندی و بردباری ستوده اند . «ابن اثیر :۸/۵- طبری : ۱۰/۱۳۷- گردیزی : ۳۲۵ »

مقبره-قدیمی-ابوعلی-سینا–قدمت-به-احتمال-قدمت-سامانی

منابع :

ابن اثیر ، علی ،الکامل فی التاریخ ، بیروت ، ۱۴۰۲ه.ق

ابن خلکان ، احمد ، وفیات الاعیان ، به کوشش احسان عباس ، بیروت ، ۱۳۹۸ ه. ق

طبری ، محمد ، تاریخ الامم والملوک ، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم ، بیروت ۱۳۸۷ ه.ق

مقدسی ، محمد ، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم ، به کوشش دخویه ، لیدن ، ۱۹۶۷ میلادی

منهاج سراج جوزجانی ، عثمان ، طبقات ناصری ، به کوشش عبدالحی حبیبی ، کابل ،۱۳۴۲ شمسی

منینی دمشقی ، احمد ، شرح الیمینی المسمی بالفتح الهبی ۱۲۸۶ میلادی

نرشخی ، محمد ، تاریخ بخارا ، ترجمۀ لبونصر احمد بن محمدبن نصر القباوی ، به کوشش محمد تقی مدرس رضوی ۱۳۵۱ شمسی

گردیزی ، عبدالحی ، تاریخ یا زین الاخبار به کوشش عبدالحی حبیبی ، تهران ، ۱۳۶۳شمسی

عتبی ، محمد ، التاریخ الیمینی ، در حاشیۀ شرح الیمینی منینی ، مصر ۱۳۸۶ ه.ق

عوفی ، سدیدالدین محمد ، پانزده باب جوامع الحکایات به کوشش محمد رمضانی تهران ۱۳۳۵ شمسی

تاریخ جامع ایران ، جلد ششم سامانیان ، محمدرضا ناجی

تحقیق و پژوهش : مهدی صبور صادقزاده