افراسیاب دوم 

اتابک افراسیاب دوم    حکومت ۷۴۰ تا ۷۵۱ ه.ق

افراسیاب دوم پس از مرگ برادر به حکومت لرستان بزرگ منصوب شد . « منتخب التواریخ معینی : ۴۸ – اقبال آشتیانی : ۴۴۷» بعضی منابع دیگر همانند بدلیسی و میرخواند ، افراسیاب دوم را فرزند یوسف شاه دوم می دانند . « بدلیسی : ۳۱ – میرخواند : ۳۶۳۵»

در شرایط سیاسی آن روزگار از وجود حکومت مرکزی که بمانند دورۀ ایلخانان مغول ، حکم حکمرانی برای وی صادرکنند ، خبری نبود . از این رو می توان دورۀ حکمرانی وی را تا دورۀ غلبۀ امیر تیمور ، دورۀ استقلال سیاسی اتابکان لر بزرگ دانست . وضعیت سیاسی ایران در دورۀ ده ساله حکمرانی اتابک افراسیاب دوم می توان دورۀ انحطاط و بحران سیاسی نظامی تاریخ دانست . در یک سوی مملکت ایران ، ایلکانیان با بقایای اعتبار ایلخانان مغول ، اهداف خود را پیگیری می کرد . طغاتیمور نیز داعیۀ دیگری را پی می گرفت . سربداران نیز از سال ۷۳۸ ه.ق به بعد ، نیز بازیگر صحنۀ سیاست ایران شده بودند . قدرت یابی چوپانیان وضعیت سیاسی منطقۀ غرب کشور را آشفته تر کرد . از سوی دیگر ، مظفریان و اینجوئیان در جنوب و مرکز ایران قدرت گرفته بودند و با هم نزاع داشتند . در این میان اهمیت سیاسی ، نظامی و موقعیت جغرافیایی و استراتژیک منطقۀ لر بزرگ ، برای هریک از حکومت های مجاور لرستان ، غیر قابل چشم پوشی بود . « خواندمیر : ۳۲۸» در دورۀ اتابک افراسیاب دوم شیخ ابو اسحاق اینجو برفارس تسلط یافته و پیوسته سعی بر اعمال نفوذ خود در لر بزرگ داشت . او توقع داشت در نبردهایش با امیر مبارزالدین محمد از کمکهای اتابک افراسیاب برخوردار شود . « شبانکاره ای : ۳۱۵»

محدوده قلمرو اتابکان لر بزرگ

ابن بطوطه که در دوران حکومت اتابک افراسیاب وارد قلمرو لر بزرگ شد ، اطلاعات ارزشمندی برای دست یابی به قسمتی از ساختار سیاسی ، اجتماعی لرستان در دورۀ اتابک افراسیاب دوم بشمار می رود . ابن بطوطه از مسیر جنوب خوزستان به سمت شمال آن سفر کرده است . در ابتدا در رامهرمز ( طوایف کرد) توجه وی را جلب کرده است . سپس به شهر شوشتر رسیده که هنوز در قلمرو اتابک افراسیاب قرار داشت و بعدها به هنگام خروج ابن بطوطه از قلمرو اتابک متوجه می شویم که منتهی الیه قلمرو وی بسوی اصفهان تا نواحی کوهستانی مشرف به منطقۀ اصفهان بوده و مهم تر از آن شهر فیروزان که دیگر در تصرف اتابک افراسیاب دوم قرار نداشته است . ابن بطوطه از آنجا بسوی ایذه را بمدت سه روز طی کرد . ، درحالی که در هر منزل به یک زاویه که در آن از مهمانان و مسافران پذیرایی می شد ، برمی خورد . در زوایایی که در شهر ایذه قرار داشت ، گاه میهمانان با توصیۀ مقامات عالیرتبه پذیرفته می شدند . در هر منزل از مسیر شوشتر تا شهر فیروزان ، زاویه ای احداث شده بود . این زاویه ها را مدرسه نیز می نامیدند . وقتی مسافری به آنجا وارد می شد ، غذای او و علوفۀ مَرکبش را تهیه می کردند . خادم هر مدرسه با سرکشی به مسافران تازه وارد ، احتیاجات آنها را برآورده می ساخت . همچنین دو قرص نان ، با گوشت و حلوا به وی داده می شد . تمامی اقلام فوق الذکر از محل اوقافی اتابک نصرت الدین احمد ، بوجود آورده بود ، پرداخت می گردید . « ابن بطوطه : ۲۱۰ تا۲۰۶»

ابن بطوطه برای اولین بار ما را از وجود مقام روحانی در دورۀ اتابکان لر بزرگ در سدۀ هشتم هجری قمری آگاه می سازد . وی از شخصی بنام نورالدین کرمانی که مقام (شیخ الشیوخ شهر) را در اختیار داشته است ، یاد می کند . شیخ نورالدین عالمی پرهیزکار بود . شیخ علاوه بر آنکه بعنوان کسی که نوعی زعامت رسمی یا معنوی بر سایر رجل دینی شهر ایذه داشته باشد ، وظیفۀ نظارت بر همۀ زوایا را نیز برعهده داشت . « ابن بطوطه : ۲۰۴»

تصویر-نقاشی-شده-ابن-بطوطه

با توجه به اینکه در زاویه دینوری که ابن بطوطه در آن سکنی گزیده بود ، دوازده درویش نیز بودند که بر عهدۀ هر کدام وظیفه ای قرار داشت ، از جمله پیش نماز ، تا خادم و قاریان قرآن و ….

ابن بطوطه از وجود مقام روحانی دیگری در قلمرو لر بزرگ یادکرده است . وی بگونه ای اتفاقی مولانا فضیل ، فقیه بزرگی که سمت ریاست فقهای آن سازمان را داشت ، نزد اتابک افراسیاب دوم ملاقات می کند . به گفتۀ وی ایرانیان فقیهان را مولانا می خواندند . عالم مذهبی دیگری بنام فقیه محمود نیز نزد اتابک حضور داشت . « سفرنامۀ ابن بطوطه : ص۲۰۹»

توصیف ابن بطوطه از برخی آداب و رسوم جامعۀ لر بزرگ ، بویژه شهر ایذه ، بسیار مغتنم است . بیتوتۀ شب هنگام و پس از اقامۀ نماز در پشت بام و نقل مکان به هنگام بامداد «سفرنامۀ ابن بطوطه : ص۲۰۴» تهیۀ نان از آرد بلوط ، رویۀ پوشیدن قبای زبر پشمین در زیر لباس ، رسم نواختن موسیقی بدست مطرب ها در هنگام بیماری فرزند اتابک که با هدف دلشاد کردن مردم و دعا برای شفای وی انجام می شد . شیوع پوشیدن لباس نمدین در بین مردم ضعیف و تنگدست ، خاصه در ایام برف و باران و سفر ، در برکردن تلیس و جل بعنوان نشانۀ عزاداری ، جمع کردن فرشهای منزل به علامت عزاداری ، شیوۀ عزاداری و سوگواری دسته جمعی و موزون که به شکل سینه زنی انجام می گرفت و بسیار حزن انگیز بود ، الصاق پارچۀ خام پنبه ای کلفت که بصورت معکوس ( پشت و رو) به لباس دوخته می شد ، علامت سوگواری محسوب می گشت و برتن داشتن آنها تا چهل روز ، رسم از تن درآوردن جامۀ عزا با لباس ارسالی از طرف صاحب عزا ، انتقال جنازه در میان شاخه های درختان که میوه های نارنج و ترنج و لیمو بر آنها آویزان بود، حمل شمع در برابر تابوت ، « سفرنامۀ ابن بطوطه : ۲۰۴ تا۲۰۹» چنین بنظر می رسد ، آشنا بودن بسیاری از آداب و رسوم لرها برای ابن بطوطه باعث می شد ، چنانکه باید تصویر کامل و دقیقی از سایر اجزاء و تشریفات این مراسم که در هنگام اقامت وی در شهر ایذه رخ داد ، ارائه نکند .

قلعه-مانگشت-در-کهکیلویه اتابکان لر بزرگ

ابن بطوطه در بدو ورود به ایذه نتوانست با اتابک افراسیاب دوم ملاقات کند . چون وی دائم الخمر بود و جز روزهای جمعه از منزلش خارج نمی شد .         « ابن بطوطه : ص ۲۰۶» مرگ پسر اتابک که ولیعهد و یگانه اش بود ، در تشدید وضعیت روحی وی اثر منفی بسیاری بجا گذاشت . ابن بطوطه با اتابک در مجالس عزاداری که در سرای او برقرار بود ، برخورد کرد و تنها پس از مدتی که در کنار اتابک نشسته بود ، او را در پاسخ سلام ابن بطوطه ، به حالت نیم خیز ادای احترام کرد .« سفرنامۀ ابن بطوطه : ۲۰۹ ، ۲۱۰»

اتابک افراسیاب دوم پس از این دیدار ابن بطوطه را احضار کرد تا با وی ملاقات خصوصی داشته باشد . ابن بطوطه جریان دیدار خود از منزل اتابک را چنین توصیف می کند : در حضور اتابک دو ظرف با درپوش هایی زرین و سیمین که حاوی شراب بود ، قرار داشت . اتابک از ابن بطوطه در باب کارهای الملک الناصر و اوضاع کشور حجاز مطالبی را سئوال کرد که وی پاسخ هایی به او داد . اتابک مخمور بود و به زبان عربی که به آن تسلط داشت ، با وی سخن می گفت . وی حتی در حضور مولانا فضیل که سمت راست فقهای قلمرو او قرار داشت ، و حاجب و فقیه محمود به  شرابخواری خود ادامه داد . ابن بطوطه رویۀ وی را در این کار نکوهش کرد. اتابک نیز عتاب وی را تحمل نمود . اما مخمور تر از آن بود که به سخنان او اندیشیده و اعتنای جدی بکند . ابن بطوطه مجلس اتابک را در چنین حالتی ، بدون آنکه از وی اجازه بگیرد ، ترک نمود ؛ زیرا که هیچیک از رجال دینی جرأت طرح چنین سخنانی را در نزد اتابک نداشتند . بعدها ، هنگامی که ابن بطوطه عازم سفر شد ، اتابک برای او مقداری پول فرستاد . « سفرنامۀ ابن بطوطه : ۲۰۸ تا۲۱۰»

باقیمانده-بنای-طاق-طویله-واقع-درمال میر-غرب-شهر-ایذه-دوره-اتابکان-لر-بزرگ

اتابکان لر در شهر ایذه مقبرۀ خانوادگی داشتند . محل مقبره ها در فاصلۀ چهار مایلی شهر قرار داشت که در آنجا مدرسه و در درون آن مسجدی بود که در آن نماز جمعه خوانده می شد . « سفرنامۀ ابن بطوطه : ص ۲۰۸» گرمابه ای نیز در بیرون مدرسه قرار داشت . مجموعۀ این مؤسسات در باغ بزرگی ساخته شده بود .

اتابک افراسیاب دوم در سال ۷۵۱ ه.ق در شهر ایذه از دنیا رفت .

منابع :

اقبال آشتیانی ، عباس ، تاریخ مغول ، تهران ، ۱۳۶۵ شمسی

خواندمیر ، غیاث الدین ، تاریخ حبیب السیر ،به اهتمام محمد دبیر سیاقی ، تهران ۱۳۳۳ شمسی

منتخب التواریخ معینی ، منسوب به معین الدین نطنزی ، به اهتمام ژان اوبن ، تهران ۱۳۶۳ شمسی

بدلیسی ، شرف خان ، شرفنامه ، به اهتمام ولادیمیر ولییا منیوف زرنوف ، تهران ، ۱۳۷۷ شمسی

میرخواند ، محمد ، روضه الصفا ، به اهتمام جمشید کیان فر، تهران ، ۱۳۸۰ شمسی

ابن بطوطه ، سفرنامه ، ترجمۀ محمدعلی موحد ، تهران ، ۱۳۶۴ شمسی

شبانکاره ای ، محمد ، مجمع الانساب ، به اهتمام میر هاشم محدث ، تهران ، ۱۳۷۶ شمسی

خلاصه شدۀ مبحث اتابکان لر ، تاریخ جامع ایران ، جلدنهم ، شهرام یوسفی فر

تحقیق و پژوهش : مهدی صبور صادقزاده