عهد سوم ایلام نوین

ایلام نوین یا عیلام نوین  

درسال ۸۱۴ قبل از میلاد حکومت ایلامی در حمایت از مردوک بلسوا یقبی پادشاه بابل در خبلی علیه شمشی ادد پنجم ، پادشاه آشور در منطقه پپسو کل شکست خورد وتمامی بابل وارتفاعات زاگرس در خوزستان به دست آشوری ها افتاد «قس:برینکمان ۱۹۶۵ : ۱۶۱-۱۶۶»

جام زرین تپه مارلیک گیلان هزارۀ اول پیش از میلاد محل نگهداری موزۀ ملی

در دوره ایلام نوین همبان نیکش اول ، شوتروک نهونته دوم ، هلو این شوشینگ ، کودور نهونته ، هومبان نیمن ، هومبان هلتش اول ، هومبان هاتش دوم ، اورتک ، هومبان این شوشینگ  ، تمریتو ، هومبان نیکش دوم  و ایند بی کش فرماندوایی کردند .

دانسته های ما از حکومت ایلام نوین مربوط به یک سده بعد می باشد .به استناد متون تاریخی بابلی درسال ۷۴۳ قبل از میلاد هومبان نیکش اول «۷۴۳ تا۷۱۷ اولین پادشاه دوره عیلام نوین قبل از میلاد کمک اپل ایدین دوم مدعی کلدانی حکومت بابل سپاهی به منطقه اعزام داشت که در حوالی شهر بابل به نیروهای سارگن دوم پادشاه آشور حمله برد .آشوری ها در این نبرد خود را پیروز میدان می دانند لیکن در آجرهای کتیبه دار مردوک اپل آیدین صحبت از بیرون راندن سپاه آشور و پیروز شدن هومبان نیکش است .«گریس ۱۹۷۵: ۷۳ گریسن۱۹۵۳ :۱۲۳ –لی ۱۹۲۹ : ۲۰٫۶ لی برینکمان ۱۹۷۳: ۵۳ -۶۰»پس از مرگ هومبان نیکش اول خواهر زاده وی شوتروک نهونته دوم «۷۱۶ تا۶۹۹قبل از میلاد» به پادشلهی ایلام رسید «گریسن ۱۹۶۳ :۸۰» وی خود را «شاه انشان وشوش » وگسترش دهنده سرزمین ایلام خواند .(کونیک ۱۹۶۵ : ۷۱ -۷۳ » با وجود این وی در سال ۷۱۰ قبل از میلاد در یک حمله انتقامی سارگن دوم شکست خورد وبه کوهستان گریخت . سارگن نیروهای خود را علیه بابل متمرکز کرد ودر سال۷۰۹قبل از میلاد با پیروزی کامل برتخت پادشاهی بابل تکیه کرد.

مهُر سنگی ایلامی محل نگهداری موزۀ ملی

درسال۷۰۳ قبل از میلاد شوتروک نهونته دومین فرمانروای دوره ایلام نوین بار دیگر سپاه ایلام را به حمایت از مردوک اپل ایدین به سمت بابل فرستاد اما سناخریب پادشاه جدید آشور درسال «۷۰۴ تا۶۸۱ قبل از میلاد » با توان بسیارهردو سپاه را شکست سختی داد وفرزند خویش آشور نادین شومی را به پادشاهی بابل منصوب کرد .درپی این شکست ها ، هلو شو این شوشینگ «۶۹۸ تا ۶۹۳ قبل از میلاد» برادر خود شوتروک نهونته را خلع کرد وخود به جای او به تخت پادشاهی نشست «کونیک ۱۹۶۵ :۷۷ –کامرون ۱۹۶۳ :۱۶۳۰ ، یادداشت ۲۱» وی در سالهای پایانی فرمانروایی خود ، هنگامی که سپاهیان آشور سرگرم سرکوبی آخرین نیروی مردوک اپل ایدین بود به شمال بابل حمله برد وشهر سیپر Siparرا تصرف کرد .از سوی دیگر بابلی ها فرزند سناخریب را دستگیر وبه ایلام روانه داشتند. سپس هلو شو این شوشینگ یکی از متحدان خویش را بر تخت پادشاهی بابل نشاند .اما در سال ۶۹۳ ق.م سپاه آشور در یک ضد حمله فرمانروای دست نشانده بابل را به اسارت برد وسرزمین های شمال ایلام را با خاک یکسان کرد .سرانجام  در پایان همان سال ، هلوشو این شوشینگ همانند شوتروک نهونته از پادشاهی عزل وبه قتل رسید وبه جای او کودور نهونته پادشاه شد . « کریستین ۱۹۷۵: ۷۸ لاکنبل ۱۹۲۴ : ۴۲-۴۷- ۹۱ .برینگمان ۱۹۶۵ : ۲۴۴ .همو ۱۹۷۳ : ۶۱ .پار پولا : ۲۱ .هینتس ۱۹۷۲ : ۶۱ » اوبدلیل نا امن بودن شوش ، پایتخت را از این شهر به مدکتو انتقال داد . وبا ناامن شدن آنجا  به هیدلو نقل مکان کرد .با وجود این شوش همانند بابل بصورت پایتخت فرهنگی ورسمی باقی ماند .کودور نهونته دیگر قادر به کنترل تمامی مرزهای کشور نبود وتوان سیاسی پادشاهی وی روبه ضعف نهاد . در سال ۶۱۹ فبل از میلاد سناخریب به ایلام حمله برد .سه ماه پس از این حمله ، کودور نهونته دستگیر شده ودوماه بعد بقتل رسید «گریسین ۱۹۶۳ :۸۰»

از هومبان نیمن «۶۹۲ -۶۸۹ ق.م » پادشاه بعدی ایلام هیچ کتیبه ای در دسترس نیست . این پادشاه با وجود شکست های پیاپی کودور نهونته سپاهی گرد آوردوبه یاری پادشاه بابل در جنگ خلوله در ساحل دجله فرستاد. در این جنگ سرداران ایلامی هردو سپاه بابل وایلام را فرماندهی می کردند .کتیبه های آشوری ادعای پیروزی در جنگ را داشتند اما سالنامه های بابلی افتخار این پیروزی را به ایلامی ها می دهند. ایلامی ها بطور حتم در این جنگ پیروز شدند ،وآشوریها عقب نشینی کردند. اما بابل در سال۶۹۸ ق.م غافلگیرانه به محاصره سپاه آشور درآمد ودر همان سال سقوط کرد .با شکست بابل هومبان نیمن نیز متحمل شکست شد و اندک زمانی پس از آن در گذشت «گریسین ۱۹۷۵: ۸۰»

طبق شواهد بنظر می رسد که هومبان هلتاش اول «۶۸۸ تا ۶۸۱ ق.م » جانشین هومبان نیمن با حکومت آشور روابط دوستانه ای برقرار کرده باشد چرا که در زمان وی پیکره خدایان اسیر میانرودانی به اروک باز گردانده شد . این پادشاه بیمار گردیده ودرگذشت.

جام زرین محل کشف کلاردشت مازندران نیمه خست هزاره اول پیش از میلاد

هومبان هلتاش دوم بعد از هومبان هلتاش اول به پادشا هی رسید  «.۶۸۰  تا۶۷۵ ق.م»  درزمان  پادشاهی او روابط دوستانه میان ایلامی ها وآشور از میان رفته وتیره گشت .اودرسال۶۷۵ ق.م به شمال بابل حمله برد وشهر سیپر را غارت کرد    «گریسین ۱۹۷۵ : ۸۳ » اما اندک زمانی پس از این حمله در گذشت .

اورتک یا اورتکی برادرهومبان هلتاش دوم به جای او به تخت پادشاهی نشست  « ۶۷۴ تا ۶۶۴ ق.م – گریسین ۱۹۷۵ : ۸۴ »

زمامداری وی با پادشاهی اسار هادون همزمان بود واین دو فرمانروا با یکدیگر روابط دوستانه داشته اند وبر اساس قراردادهای میان آنها ، کلیه پیکره های خدایان میانرودی به بابل بازگرددانده شد .این روابط حسنه تا مدت های مدید حتی تا زمان آشور بانیپال «۶۸۸ تا۶۲۲ ق.م.» نیز ادامه داشته وونیزاز سوی آنها یکبار در زمان قحطی در ایلام برای اورتک غله ارسال گردید« پیپ کورن ۱۹۳۳: ۵۴ – هارپر ۱۸۹۲ : ۲۹۵،۲۴۰ – استرک ۱۹۱۶: ۵۸ ،۲۷» لیکن با خودخواهی ونادانی اورتک وحمله ناگهانی او درسال۶۶۴ق.م علیه بابل این رفتار دوستانه به اتمام رسید وحکومت آشور سپاهی را جهت دفع ایلامی ها به منطقه اعزام وآنها را عقب راند .

تپتی هومبان این شوشینک یکی از پسران شیلک این شوشینک دوم که نام او در متون آشوری تاومان یا ته اومان آمده است بعد از اورتک به پادشاهی ایلام رسید .

تپتی هومبان برای استحکام موقعیت خود کلیه مدعیان سلطنت را کشتار کرد .لذا سه تن از پسران اورتک به دربار آشور پناهنده شدند  « پیپ کورن ۱۹۳۳ : ۶۰، ذ۷۴، ۹۹ – میلارد ۱۹۶۴ : ۱۵»

درزمان  پادشاهی او ایلامی ها ده سال را با آرامش گذراندند .از ظواهر امور بنظر می رسد که او به مضع داخلی حکومت بابل توجهی نداشته است .درسال۶۵۳ ق.م آشور بانیپال به ایلام لشکر کشید وشهر« در »را بتصرف درآورد .آنگاه جنک میان سپاه آشور وایلامی ها درکناره رودخانه اولای (کارون) در گرفت . که در این جنگ آشور بانیپال مدعی است که پیروز شده است .تپتی هومبان این شوشینگ در این جنگ بقتل رسید .آشور بانیپال گفته است که پس از پیروزی برایلام  یکی از فرزندان پناهنده اورتک بنام هومبان نیکش دوم را به حکومت مدکتو وفرزند دیگر تمرتیو رابه فرمانروایی هید لو منصوب کرده است . «پیپ کورن ۱۹۳۳ : ۶۰، ۷۰ ،۷۲ – استرک ۱۹۱۶: ۳۲۴»  مدارک دیگری دردست است که نشان میدهد حکومت شوش دراین زمان در دست  ات همیتی این شوشینگ فرزند هوتران تپتی بوده است. « ۱۹۳۶ : ۱۹۰ – هیتنس ۱۹۶۳ :۱۳»

در فاصله سالهای ۶۵۲ تا ۶۴۸ ق.م جنگ داخلی میان آشور بانیپال وبرادرش شمش شوم اوکین پادشاه بابل در جریان بود .ایلام از این فرصت سود برده وهومبان نیکش دوم سپاهی را به جنگ آشور گسیل داشت . اما  در نزدیکی شهر بدره شکست خورد ودر اثر شورشی که به وقوع پیوست ، پادشاهی ایلام به تاما ریتو رسید « ۶۵۲ -۶۴۹ ق.م » اونیز با نبوبل شاماتی کلدانی هم پیمان شد. اما در شکستی دیگر وفرار از ایلام   ایدبی بی یا ایند بی گش «۶۹۴ – ۶۴۸ق.م »به پادشاهی دست یافت . او نیز پس از گذشت یکسال بقتل رسید وهومبان هلتش سوم « ۶۴۸ -؟ق.م » جای او را گرفت . درسال ۶۴۷ ق.م نیروهای آشور به ایلام حمله کردند وهومبان هلتش از مدکتو به کوهستان گریخت وتاماریتو بار دیگر به تخت پادشاهی نشست .پس از بازگشت سپاه آشور، هومبان هلتش به مدکتو بازگشت .اما برای بار سوم مجبور به فرار شد وبه  دوراونتاش «چغازنبیل» پناه برد .آشوری ها در بازگشت از شرق خوزستان شوش راتصرف وآن را با خشونت بسیارغارت وویران کردند.آشوری ها این بار تصمیم گرفته بودند ایلام را از صفحه روزگار محو سازند.اما برغم این غارت و ویرا نگری ،بقایای دولت ایلامی همچنان به موجودیت خود ادامه داد.

قسمتی از دهنۀ مفرغی اسب گوی تپۀ آذربایجان غربی ۵۵۰تا۱۱۵۰ ق. م

هومبان هلتش سوم بار دیگر باز گشت ودر مدکتو استقرار یافت ، اما پس از مدتی دستگیر وبه دربار آشور منتقل شد .از این تاریخ به بعد منابع آشوری درباره ایلامی ها صحبتی به میان نیاورده اند. لیکن دومورد از شورش هایی که داریوش در نخستین سالهای پادشاهی خویش سرکوب کرد مربوط به تعداد اندک ایلامی ها بود .واما از این تاریخ به بعد ، ایلام بصورت یک شهر بانام «هوج» درون پادشاهی هخامنشی قرار گرفت .

تاریخ جامع  ایران ، جلد اول ، یوسف مجیدزاده ، ص ۲۴۶ تا۲۵۰ در مبحث ایلام نوین

تحقیق و پژوهش : مهدی صبور صادقزاده