شهر سوخته زابل و تمدن در آن عصر

تاریخچۀ شهر سوخته زابل

شهر سوخته یکی از کهن ترین شهر های ایران زمین است که در شرق فلات مرکزی در اواخر هزارۀ چهارم قبل از میلاد در حاشیه انتهایی رودخانۀ هیرمند، در سیستان و ۵۶ کیلومتری جنوب شهر زابل کنونی شکل گرفته است . آغاز زیست دراین مکان ، بصورت روستایی کوچک و کم جمعیت بوده است .  موقعیت علمی و جغرافیایی این مکان سبب تأسیس شهری شد که می توان آنرا جزء اولین شهرهای آغاز دوران تاریخی دانست . قرار داشتن این شهر در حدفاصل تمدنهای شرق و غرب فلات مرکزی، از نظر ارتباطی و تبادلات فرهنگی تجاری بسیار حائز اهمیت است . رشد سریع جمعیت ، هجوم مهاجرین ، اسکان اقوام وقبایل گوناگون ، محیطی امن را برای یک شهر تجاری ، صنعتی فراهم آورده است .که شواهد آنرا می توان ، در آثار معماری ، صنایع سفالگری، سنگ تراشی ، بافندگی ، ذوب فلزات  جواهر سازی و ساخت ابزار مشاهده کرد .

شهر سوخته زابل ۳۰۰۰سال-پیش-از-میلاد-مسیح-آرشیو-میراث-فرهنگی

اهمیت این شهر ، علاوه برشواهد باستانشناسی و روند تحول در علوم وفنون ، در چگونگی شکل گیری این شهر توسط اقوام و طوایف مهاجر نهفته است . از این رو بررسی و مطالعه بقایای انسانی این شهر که در غالب گورستانی بزرگ و گسترده برجای مانده است ، می تواند گامی ارزشمند در شناسایی اقوام کهن و ثبت ویژگی های جسمانی و زیستی آنان باشد .

از نام باستانی و اصلی شهر سوخته نشانی در دست نیست . آثار این شهر که با عقب نشینی هامون بصورت تپه هایی چند در مسیر انتهایی هیرمند برجای مانده است ، با پوششی از رسوبات آبرفتی و ماسه های روان ، سالیان سال از نظرها پنهان مانده است . تنها نشان زیست ، حجم عظیمی از قطعات سفال و ظروف شکستۀ سنگی در سطح تپه های شمالی بوده که بعد ها این ناحیه به مناطق مسکونی شهرت یافت .

شهر سوخته زابل عکس از آرشیو اسناد میراث فرهنگی کشور-

قدیمی ترین گزارش از شهر سوخته در سال ۱۸۷۲ میلادی از کاپیتان انگلیسی « اوئن اسمیت» در دست است و وی به نقل قول از افراد محلی این مکان را شهر رستم نامیده که بهرام با مالیدن نفت به اطراف ، آنرا به آتش کشیده است گزارش دیگر از « کلنل ییت » است که با اشاره راهنما به خاک سوخته آن ، وی می گوید؛ ما واقعاً در محل یک شهر سوخته قرار داشته ایم . با این توجه شهر سوخته از اواسط قرن نوزدهم میلادی مورد شناسایی و بازدید قرار گرفته است . ولی هیچ گونه اظهار نظر و شناسایی علمی و فنی و تاریخ گذاری توسط بازدیدکنندگان ارائه نشده است . نخستین بررسی علمی ، حدود هشتاد سال پیش توسط یک باستانشناس مجاری تبار بنام سر اوزل اشتین (۱۹۲۸ میلادی) بعمل آمد و پس از آن با یک وقفه طولانی و دراز مدت ، این محوطه به فراموشی سپرده شد . در دهه چهل ، یعنی در سال ۱۳۴۳ شمسی مؤسسۀ ایتالیایی مطالعات خاور میانه و دور « ایزمئو» مجوز بررسی و کاوش در سیستان را دریافت کرد و متعاقب آن هیئتی را به سرپرستی « امبرتوشراتو» از دانشگاه شرقشناسی ناپل به سیستان اعزام کرد . مهمترین کار گروه ، کشف شهر هخامنشی در دهانه غلامان زابل و توجه مجدد به شهر سوخته بوده است .  پس از آن گروهی دیگر از همین مؤسسه ،  به سرپرستی «ماریتیسیو توزی » بین سالهای ۱۳۵۱ الی ۱۳۵۶ به کاوش های گسترده ای در مناطق مسکونی شهر سوخته دست زد و با گمانه زنی های فراوان به شناسایی محدوده و حریم این شهر پرداخت . با گمانه زنی های انجام شده در تپه های جنوبی ، برحسب اتفاق آثاری از بقایای انسانی و تدفین نمایان گردید و بدین ترتیب گورستان آن با مساحت ۲۱ هکتار مورد شناسایی قرار گرفت . کل مساحت شهر سوخته با گورستان آن جمعاً با مساحت ۱۵۱ هکتار محاسبه شده است . پیدا شدن گورستان در ضلع جنوبی شهر سوخته ، نشانۀ یک شهر کامل را که در زمانی مشخص و حدود با جمعیتی اندک شکل گرفته است ، به نمایش گذارد . گورستان شهر سوخته که دورتا دور آنرا آبراهها وشعبات فرعی دلتای هیرمند احاطه کرده است ، در طی دورانی که متروک شده است ، آسیب فراوان دیده و در مواردی در پیرامون ، آثار آن از بین رفته و فرسایش قابل توجه از خود نشان می دهد .

نمونه اشیاء پیداشده در شهر سوخته عکس از گزارشات شهر سوخته

این فرسایش ها حداقل پنج درصد از کل گورستان را شامل شده و قابل محاسیه است . با این توصیف گورستان ذکر شده به لحاظ موقعیت و ارتفاع مناسب ازسطح آبگیر در پیرامون و با ترکیبات املاح آلی ،  نمک و ماسه بادی در لایه ها ، موقعیتی مناسب را برای دفن اجساد فراهم آورده است .  به نحوی که بقایای انسانی و اشیاء ، ابزار و تمام نشانه های زیست همراه با آنها در گور کاملاً سالم مانده است .

سطح گورستان شهر سوخته ، حدوداً پس از گذشت چهارهزار سال از آخرین تدفین تا به امروز ، به لحاظ فرسایش ها ، به هیچ وجه قابل تشخیص نبوده و کاملاً یکدست و با ناهمواریهای مختصرخودنمایی می کرده است . کشف گورستان با حجم عظیمی از بقایا و آنهم برحسب اتفاق که در گمانه زنی ها نمایان شده است ، دریچه ای نو در مطالعات انسان شناسی را گشوده است ، که کماکان تداوم دارد . گورهای حفر شده در گورستان ، با ارتفاع متفاوت با عمق کمتر از نیم متر آغاز شده و در مواردی تا عمق دو متر از سطح زمین مشاهده شده است . تراکم گورها در بخش مرکزی گورستان به حداکثر و در پیرامون ، با پراکندگی بیشتر به حد اقل می رسد .

خمره های رنگارنگ شهر سوخته زابل

بیش از نیمی از کاوش هیئت ایتالیایی در بخش مرکزی گورستان متمرکز شده و گمانه های پراکنده ای  نیز در ضلع جنوبی و جنوب شرق  و غربی در طی پنج فصل ازآنها به ثبت رسیده است . ما نیز در طی دوازده فصل کاوش ، کم وبیش به همین منوال عمل کرده و حجم داده ها را به بیش از هزار تدفین افزایش داده ایم .

شهر سوخته را می توان تنها شهری از دوران پیش از تاریخ دانست که داده های ارزشمندی را در ارتباط با مسائل جمعیتی و ترکیبات نژادی منعکس می کند . از این رو مهاجرت های تاریخی و سمبولیک اقوام هند و آریایی به فلات مرکزی و شرق که با تقریب هزار سال پس از شکوفایی شهر سوخته آغاز شده است ، از این بابت از این بابت در مرحلۀ  دوم اهمیت قرار می گیرد .به عبارتی مهاجرت به شهر های کهن در هزارۀ سوم قبل از میلاد ، آغاز تحولات زیستی ؛ فرهنگی در فلات مرکزی و پیرامون آن محسوب می شود . بنابراین شناسایی شهر سوخته بعنوان نمونه ای مستند از این جوامع که آغازگر شهر نشینی بوده اند ، جوابگوی نکات مبهم در ترکیبات نژادی منطقه می باشد . آنچه که بعنوان نتایج انسان شناسی شهر سوخته در اینجا می آید ، جدا از حدس و گمان ونظریه پردازی ، حاصل داده های انسان سنجی با روش های استاندارد در انسان شناسی است که در نهایت ، تحلیلی از چگونگی ترکیب بافت جمعیتی و نژادی شهر سوخته را بهمراه دارد .

«گزارشهای شهر سوخته ۳ فرزاد فروزانفر»

 آب لوله کشی  و روشنایی در معابر شهر سوخته

لازم به ذکر است طبق تحقیق باستانشناسان و شواهد امر ، در این شهر آب از رودخانه توسط لوله های سفالین (تنبوشه) از مسیرهای عمومی (خیابان) عبور کرده و با تنبوشه های کوچکتر به منازل هدایت می شده است  و نیز در هر چندین متری تیرهای چوبی بر زمین نصب گردیده و در هنگام تاریکی شب جهت روشنایی بر محفظه های بالای آن تیر ها که پیه سوزهایی وجود داشت ، آتش می نهادند .

تنبوشه جهت آبرسانی به منازل در شهر سوخته

چگونگی وضعیت تدفین مردگان در شهر سوخته

از بیشتر قبرهای شهر سوخته یکبار استفاده شده اما قبرهایی با بیش از یک تدفین وقبرهایی خالی از بقایای انسانی نیز در شهر سوخته دیده شده است . در ۷۱ قبر یا ۵۴درصد از آنها تنها یک اسکلت وجود داشته که ۲۲درصد را مردان . ۱۶درصد را زنان و ۱۶درصد دیگر را کودکان تشکیل داده اند و در ۱۰ درصد بقیه قبور بیشتر از یک اسکلت وجود داشته است . در این گروه آخری به ترتیب یک زن ویک کودک ، یک مرد و یک کودک ، یک زن و دو کودک ، یک مرد ویک زن ، یک مرد و دو زن و دو کودک و یک نمونه غیر قابل تشخیص و بالاخره یک زن ویک مرد و یک نمونه غیر قابل تشخیص و دو کودک وجود داشته اند .

نمونه یک تدفین در شهر سوخته

نمونه-یک-تدفین-در شهر سوخته زابل

گورستان شهر سوخته را به خاطر وجود اشیاء و مواد گوناگون تدفینی پیداشده ، می توان گنجینه ای واقعی و سرشار از اطلاعات و داده های گوناگون دانست . اختلاف موجود بین تعداد اشیاء و کیفیت و مرغوبیت آنها از نظر ساختمانی یا مواد اولیه مورد استفاده ، بستگی به نوع ساختمان گور و موقعیت اجتماعی صاحب آن دارد .

پیدا شدن هزاران قطعه شیء مطالعاتی ، موزه ای و آزمایشگاهی در شهر سوخته بر ثروت وغنای موجود آن جامعه و درجه رفاه مردم گواهی می دهند .

در یک تقسیم بندی کلی اشیاء پیدا شده در قبرهای شهر سوخته را می توان به گروههای زیر تقسیم نمود .۱- اشیاء مورد استفاده در زندگانی روزمره

۲- اشیاء زینتی

۳- اشیاء آئینی

۴- اشیاء مربوط به مشاغل

۵ – مواد غذایی

اشیاء از مواد مختلفی چون سفال ، انواع سنگ ها ، چوب ، گیاه ، استخوان ، فلز ، گل و جز آن ساخته شده اند و مواد غذایی شامل حبوبات ، میوه ، تخم پرندگان و گوشت جانوران مختلف بوده است

گورهای شهر سوخته را از نظر تعداد مدفونین آن می توان به دسته های زیر تقسیم نمود .

۱– گورها و تدفین های معمولی

این تدفین ها شکل های مرتب و منظمی دارند . نمونه ساختاری مشخص ، گودالهای دوقسمتی یا گونه های دیگر هستند . در این گروه از گورها معمولاً یک اسکلت و تعدادی شیء که کیفیت و کمیت آنها به وضعیت و طبقه اجتماعی فرد مدفون بستگی داشته همراه یکدیگر دفن شده اند .

۲– آرامگاههای دسته جمعی

 الف – آرامگاههای خانوادگی :

 در این دسته از قبرها پس از فوت یکی از اعضای خانواده او را در گوری جای می دادند و با فوت نفر بعدی قبر پیشین شکافته شده و از آن مجدد استفاده کرده اند . یک نمونه از این قبرها ، قبر شماره ۱۴۰۰ است که حداقل چهای بار و در چهار زمان مختلف از آن استفاده شده است .

مجموعه اشیاء تدفین در گور شهر سوخته

ب – نوع دوم گورهای خانوادگی :

در این نمونه از گورها که ظاهراً مربوط به مرگ همزمان افراد یک خانواده یکباره و همراه هم دفن شده اند . در میان این گروه می توان به نمونه های ذیل اشاره کرد .

گورهای-خانوادگی.

آداب تدفین درشهر سوخته .
مادر و فرزند

ج – گورهای گروهی  :

این ها گورهایی هستند که تعداد مدفونین آنها بیش از یکی است اما دلایلی در دست نیست که افراد مدفون در آن را متعلق به یک خانواده یا کسانی دانست که به دلایل بیماریهای واگیر و همگانی فوت کرده اند . ، بلکه برعکس ، بنظر می رسد که علت اصلی اینگونه تدفین ها بیشتر انجام سلسله مراسم مذهبی و آئینی بوده ، هرچند در اینمورد نیز دلایل یقینی در دست نیست .

گورهای گروهی

گورهای گروهی .

د – قبوری که تنها توده ای از استخوان در آن تلنبار شده بودند .

گورهایی که درآن استخوان تلنبار شده بود

۳– اسکلت های ناقص :

تعداد دیگری از قبور وجود دارند که اسکلت های موجود در آن کامل نیستند در برخی از این قبور تنها بخشهایی از اسکلت انسان را می بینیم . قابل توجه است که وجود نداشتن قسمت های دیگر بدن به دلیل فساد استخوان و ازبین رفتن آن نبوده بلکه بخوبی روشن است که استخوانهای موجود ( و در برخی موارد جمجمه های موجود ) تنها قسمتهای باقیمانده بدن انسانی بوده که دفن شده است .

گورهایی که دارای اسکلت ناقص بودند و همرا آنها ظزوف سفالی وجود داشته است

گورهایی که اسکلت ناقص بهمراه سفال در آنها یافت شده است

۴ – تعدادی از قبور وجود دارند که وضعیت آنها عادی بنظر نمی رسد .

گورهایی که وضعیت عادی ندارند (شهر سوخته زابل)

« دکتر سید منصور سید سجادی»

کلیه مطالب و تصاویر مربوط به دو منبع ذیل است

منابع :

خلاصه ای ازگزارش های شهر سوخته ۳  فصل اول تاریخچۀ شهر سوخته  « فرزاد فروزانفر»

خلاصه ای از گزارشهای شهر سوخته ۱ گورها و تدافین مردگان «دکتر سید منصور سید سجادی»

تحقیق و پژوهش : مهدی صبور صادقزاده