عصر آهن در ایران

عصر آهن در ایران

عصر آهن در ایران نزدیک به ۳۵۰۰ سال پیش آغاز شده و تا بر آمدن هخامنشیان در سال ۵۵۰ پیش از میلاد ادامه می یابد .

دیگچه دهان لوله‌ای با سه پایه: از آثار باستانی متعلق به سده نهم پیش از میلاد (عصر آهن ۲) است که در گورستان حسنلو واقع در تپه حسنلو نزدیکی شهر نقده (سولدوز) کشف شده‌است. این ظرف پایه‌دار در دورن یک گور کشف شده‌است. ارتفاع این ظرف ۲۱٫۷ سانتی‌متر است و در موزه متروپولیتن نیویورک نگهداری می‌شود. جنس این سبو سفال خاکستری رنگ است.

این دوره مهم در تاریخ و باستانشناسی ایران از سوی دایسون به سه دورۀ آهن ۱- (۱۴۵۰ تا۱۱۰۰ پ.م)  آهن ۲- (۱۱۰۰ تا۸۰۰ پ.م) و آهن ۳- (۸۰۰ تا۵۵۰ پ.م) تقسیم شده است . (دایسون ۱۹۶۵ ، ۱۹۳). این طبقه بندی برپایه گونه شناسی سفال های رایج در عصر آهن انجام گرفته است نه بر اساس آثار و دست ساخته های فلزی .

رزم افزارهای آهنی و مفرغی بدست آمده از تپه حسنلو در دشت سلدوز و حوالی نقده

برخی از باستانشناسان با این تقسیم بندی موافق نیستند ، زیرا در حقیقت آغاز ذوب آهن در دورۀ آهن ۲ رخ داده است . یانگ معتقد است این سه دوره را باید به نام فرهنگ سفال خاکستری قدیم غرب ( به جای عصر آهن ۱) ، سفال خاکستری جدید غرب ( به جای عصر آهن ۲) و سفال نخودی غرب ( به جای عصر آهن ۳) نام داد . ( یانگ ۱۹۶۵ ، ۵۳ )

تاریخ ۱۴۵۰ پ.م بعنوان آغاز عصر آهن در برخی مناطق ایران قابل پذیرش نیست . مثلاً در پشتکوه لرستان که داده های سفالی و فلزی عصرآهن آن شباهتی با سایر نقاط ایران ندارد ، این تاریخ ها از سوی واندنبرگ پیشنهاد شده : دورۀ آهن ۱ (۱۳۰۰/۱۲۵۰ تا۱۰۰۰/۹۰۰ پ.م) دورۀ آهن ۲ ( ۱۰۰۰/۹۰۰ تا ۸۰۰/۷۵۰ پ.م) و دورۀ آهن ۳ (۸۰۰/۷۵۰ تا۶۰۰ پ.م ) «واندنبرگ ۱۹۸۳ ، ۵۷»

سرتبر مفرغی زیویه  محل نگهداری و آرشیو موزۀ ملی

از سوی دیگر برخی باستانشناسان پیشنهاد کرده اند آغاز عصر آهن شمال باختری ایران نیز از ۱۳۰۰پ.م محاسبه شود . «دانتی ۲۰۱۳ ، ۵۳»

این دوره برای مردمان سرزمین ایران اهمیت بسیار دارد ، زیرا همراه شده با دگرگونی های بزرگ فرهنگی ، اقتصادی ، اجتماعی و سیاسی ، پیدایش فن آوری های تازه در تولید سفال و فلزات ، تغییر در معماری و فرم گورها ، برآمدن قدرت های تازۀ منطقه ای و ….تغییرات رخ داده در عصر آهن ایران را می توان به کوتاهی چنین برشمرد  :

۱- فلزکاران با کسب تجربه بیشتر و ساخت کوره های پیشرفته ، به دمای لازم برای ذوب آهن دست یافتند .

پیکرۀ-مفرغی-حیوان—مکشوفه-از-مارلیک عصر آهن ایران-محل-نگهداری-موزۀ-ملی

۲- به یاری فن آوری های گوناگون ، در تولید دست ساخته های هنری پیشرفت چشمگیری رخ داد . این تغییرات بویژه در فلزکاری این دوره قابل ردیابی است . آثار طلایی ،نقره ای و مفرغی عصر آهن با نقش مایه های متنوع هندسی ، گیاهی ، جانوری و انسانی تزیین شده اند .

۳- فنون کشاورزی و دامداری به کمک ابزارهای تازه گسترش یافت که به افزایش تولید، رفاه بیشتر و رشد جمعیت در فلات ایران منجر گردید . حاصل این تغییرات پاگرفتن دولت های نیرومند محلی و در نهایت برآمدن امپراتوری هخامنشی بود .

۴- با استفاده از شمش های فلزی و سپس سکه ، اقتصاد خاور باستان متحول گردید و داد و ستد میان اقوام ساکن این سامان گسترش یافت .

۵- با بهره از اسب و ارابه ، دولتهای منطقه دست به لشکرکشی های پی درپی برای دستیابی به منابع و دارایی های همسایگان خود زدند . این جنگ ها درکنار افزایش جمعیت و کمبود منابع زیستی سبب مهاجرت های بزرگی شد که بافت اجتماعی و فرهنگی سرزمین های خاور باستان را دگرگون ساخت .

اشیاء فلزی و سفال بدست آمده از منطقۀ باستانی ورکبود دوره عصر آهن ایران واقع درموزۀ بروکسل

۶- تمدنهای مختلف به خط ویژۀ خود دست یافتند یا الفباهای پیشین را بهبود بخشیدند و نوشتن شرح رخدادهای سالانه رایج گردید . به سبب شمار بالای نوشتارهای بازمانده از تمدنهایی چون عیلامیان ، آشوریان ، بابلیان ، هیتی ها ، میتانی ها ، اورارتوها و…. چهره سیاسی و اجتماعی آسیای باختری در این دوره بسیار روشن تر از دورانهای گذشته است .

۷- دفن در گورستانهای خارج از محوطۀ استقراری بجای کف خانه ، به سنتی رایج بدل شد . این گورها را از سنگ می ساختند یا با سنگ چین از خاک پیرامون خود جدا می کردند .

گورهای لانه زنبوری چم ژی مومه ، گورستانی در نزدیکی چوار ایلام پیش و پس از کاوش آرشیو موزۀ بروکسل

۸- قراردادن ظرف های سفالی درگورها فزونی یافت . شمار بالایی از این سفالینه های تدفینی ظرف های لوله دار هستند . همچنین در این دوران دفن تندیس های حیوانات گوناگون نیز با مردگان رایج می شود . افزون براین در گورهای عصرآهن ،گونه های مختلف آثار فلزی (بیشتر از مفرغ) بویژه ابزار رزم ، زیورهای گوناگون و اشیاء تزئینی شخصی دیده می شوند.

پیکرۀ-سفالی  عصر آهن در ایران محل-نگهداری-،-موزۀ-ملی

پیکره-سفالین عصر آهن در ایران مکشوفه-در-املش—محل-نگهداری-،-موزۀ-ملی

۹- اسب برای مردمان این دوره اهمیتی شایان توجه دارد . در چندین نمونه از گورستانهای عصر آهن ایران تدفین اسب دیده شده ؛ از جمله مارلیک ، کلورز ، لاسلوکان ، سندس ، یسن گیلان و سد خرم آباد مشکین شهر . حتی در تول گیلان گورستانی مجزا برای اسب ها در عصر آهن یافت شده که جایگاه بلند این جانور را در فرهنگ آن دوران آشکار می کند . همچنین بخشی از خوش ساخت ترین آثار فلزی عصر آهن برای زیور اسب ها ساخته شده اند .

کلاه‌خود با تمثال‌های زرین؛ حدود ۳۵۰۰ سال قبل _ این کلاه‌خود که مربوط به دوران عیلامی و عصر آهن است که در جنوب غربی ایران یافت شده است، قطعا مخصوص استفاده در مراسم و جشن‌های خاص بوده و در جنگ واقعی مورد استفاده قرار نمی‌گرفته است. بر روی این کلاه‌خود نقش سه موجود الهی را می‌توانیم ببنیم؛ چهرۀ وسطی یک مرد است و دو زن در اطراف او ایستاده‌اند. یک پرندۀ شکاری هم بالای سر آن‌ها به نشانۀ محافظت بال‌هایش را گشوده است

منابع :

بخش عصر آهن در ایران از کتاب هنر و باستانشناسی عصر آهن از استاد بزرگوار دکتر صدر الدین طاهری

تحقیق و پژوهش : مهدی صبور صادقزاده