عصر برنز در ایران

عصر برنز در ایران

مفرغ لرستان عصر مفرغ آرشیو موزه رضاعباسی

آرتور پوپ ایران شناس آمریکایی ، دوران کهن در فلات ایران را به صورت  زیر طبقه بندی نموده است .

— عصرحجر   ۶۰۰۰ تا ۳۵۰۰ سال ق.م

— عصر مس در ایران ۳۵۰۰ تا۲۵۰۰ سال ق.م

— عصر برنز در ایران ۲۵۰۰ تا ۱۵۰۰سال ق.م

— عصر آهن در ایران ۱۵۰۰ تا ۵۵۰ سال  ق.م

بررسی های باستانشناسی نشان می دهد ، فلات ایران بدلیل موقعیت مطلوب جغرافیایی و شرایط اقلیمی ، از دوران باستان دارای استقرار بوده است . این موقعیت موجب شده تا این منطقه بعنوان پل ارتباطی شرق و غرب در مسیر مهاجرت اقوام مختلف قرار گیرد . حضور اقوام گوتی ، کاسی ، اورارتویی ، لولویی و …. که نقش مؤثری در فرایند ، توسعه و ایجاد فرهنگ های ایرانی ادوار پیش از اسلام ایران داشته اند ؛ لذا مطالعۀ فرهنگ های ایرانی بدون مطالعۀ فرهنگ و تمدن اقوام مهاجر و تأثیر پذیری از دستاوردهای مادی و معنوی آنها با مشکل روبرو خواهد بود . با استقرار انسان در دشت و بهره گیری از امکانات طبیعت ، تحولی شگرف در فرهنگ و تمدن ایجاد می شود .

سنجاق سر مفرغی عصر برنز در ایران آرشیو موزه رضا عباسی

یکی از قدیمیترین محل های شناخته شده ، سکونت بشری سیلک کاشان است که انسانها ضمن شکار و فعالیت های کشاورزی ، اقدام به ساخت ظروف سفالین نموده اند . گریشمن می نویسد : در این زمان ، نخستین پیشرفت در فن کوزه گری صورت گرفت و آن ، پیدایش ظروف منقوش بود (گریشمن:۱۳۳۶،۱۲) او همچنین می نویسد : انسانِ غار، تازه داشت نخستین فلزی را که می بایست به کار ببرد ، می شناخت و دریافته بود که مس نرم و قابل تورق است ، اما هنوز طرز ذوب کردن آن را نمی دانست . این عهد درست پایان حجر متأخر است . (گیرشمن ۱۳۳۶، ۱۳)

زنکولۀ مفرغی _کشف از عمارلو گیلان ۱۱۵۰ تا ۵۵۰ ق.م آرشیو موزه ملی ایران

از آنجا که آلیاژ مس – قلع که مفرغ یا برنز نامیده می شود ، اولین ترکیب فلزات بوده ؛ لذا دورۀ بهره گیری از این فلز بنام عنصر مفرغ نامگذاری شده است . دوران بهره گیری از فلز مفرغ ، به سه دورۀ عمره تقسیم شده است .

— دورۀ مفرغ  قدیم  ( از ۲۹۰۰ تا ۲۰۰۰ سال ق.م )

— دورۀ مفرغ میانه ( از ۲۰۰۰ تا ۱۶۰۰ سال ق.م )

— دورۀ مفرغ جدید ( از ۱۶۰۰ تا ۱۲۰۰ سال ق.م )

دربرخی منابع دیگر ، دورۀ مفرغ میانه را ۲۵۰۰ تا ۱۶۰۰ ق.م ذکر کرده اند . (پیت من ۱۳۸۴، ۱۸) بررسی های باستانشناسی نشان می دهد که ساکنان فلات ایران ، از هزارۀ سوم ق.م با مس و آلیاژهای آن آشنایی داشته  اند . از جملۀ این مناطق می توان به منطقۀ جنوب شرق ایران و حواشی کویر لوت اشاره کرد . این منطقه محل شکوفایی فرهنگ عصر مفرغ قدیم و میانه در هزارۀ سوم و اوایل هزارۀ دوم قبل از میلاد است . ( پیت من ۱۳۸۴، ۲۳)

دشنه مفرغی عصر برنز عکس از سایت گردشگری

سرپرسی سایکس ، سراورل استاین و برخی هیئت های باستانشناس داخلی و خارجی ، به بررسی فرهنگ های عصر مفرغ این منطقه پرداخته اند . اشتاین نخستین بررسی های باستانشناختی در حاشیۀ کویر را در دهۀ ۱۹۳۰ میلادی انجام داده است . تپه یحیی و محوطۀ گورستانی نزدیک روستای شهداد از جمله مکان های باستانی مورد بررسی است . نتایج کاوش های هیئت آمریکایی دانشگاه هاروارد در تپه یحیی ، سه مرحلۀ اصلی فرهنگی ، مربوط به هزارۀ سوم ق.م را مشخص نموده است . در یکی از لایه های مورد بررسی لوحه هایی با خط آغاز ایلامی و اثر مهرهایی با کنده کاریهایی به سبک آغاز ایلامی بدست آمد . بنظر می رسد استقرار در این محل ، تا اواخر هزارۀ سوم استمرار داشته است . از یافته های مهم پژوهشهای علمی تپه یحیی ، می توان به وجود مقادیر فراوانی از مواد کانی کلریت اشاره نمود که ساکنان این منطقه از دوران نوسنگی تا به امروز با کنده کاری اشیاء ، ظروف مختلفی از این کانی می ساختند . اوج تحول این نوع صنعت طی اواسط هزارۀ سوم ق.م در تپه یحیی شکوفا شد . (پیت من ۱۳۸۴ ، ۲۴)

دستۀمفرغی بدست آمده از تپه حسنلو آذربایجان  غربی ۸۵۰ تا۱۱۵۰ ق.م

محوطۀ باستانی شهداد ، در اواخر سال ۱۹۶۰ و اوایل دهۀ ۱۹۷۰ میلادی ، توسط علی حاکمی کاوش شد . بررسی گزارشهای این هیئت ، حاکی است که شهداد در هزارۀ سوم مسکونی بوده است . در جریان کاوشهای باستانشناسی ، مقادیر زیادی اشیاء فلزی شامل ظروف و ابزار ساده ای از مس یا یکی از آلیاژهای مس و دیگر فلزات گرانبها بوده است . از بخش الف گورستان شهداد ، صفحه یا پلاکی مربع شکل یافت شد که تصاویر جالبی از یک مراسم آیینی روی آن کنده کاری شده ، و همچون پرچم یا نشان ، روی میله ای مفرغی سوار بود ؛ بربالای این میله ، پرنده ای شکاری با بالهای گسترده دیده می شود . (پیت من ۱۳۸۴ ، ۲۸)

دستگیرۀ مفرغی پاتیل، حسنلو آذربایجان غربی۵۵۰ تا ۱۱۵۰ ق.م آرشیو موزه ملی ایران

تقسیم بندی دوران مفرغ

واندنبرگ ، گورستانهای لرستان را به هفت دوره تقسیم نموده است . مبنای تاریخگذاری باستان شناختی این تقسیم بندی ، آثار مکشوفه از گورستانها بوده است . این دوره از میانۀ هزارۀ سوم ق.م تا میانۀ هزارۀ اول ق.م را در بر می گیرد . ( مدود سکایا ، ۱۳۸۳ ، ۳۵) در این تقسیم بندی دورۀ پنجم مطابق با عصر آهن اول بوده است ( ۱۱۰۰ تا ۹۰۰ ق.م ) و دورۀ ششم مطابق با عصر آهن دوم و دورۀ هفتم با عصر آهن سوم مطابق است

دستۀ مفرغی -عمارلو گیلان ۱۱۵۰٫ تا۱۴۵۰ ق.م آرشیو موزه ملی ایران

منابع :

پیت من هالی ۱۳۸۴ هنر عصر مفرغ جنوب شرق ایران  ، ترجمه کوروش روستایی

رومن گریشمن ۱۳۷۲ ، ایران از آغاز تا اسلام ترجمۀ محمد معین

مدود سکایا ، ۱۳۸۳ ایران درعصر آهن ترجمۀ علی ابر وحدتی

مطالب خلاصه شدۀ مبحث عصر برنز در ایران در کتاب دوران طلایی برنز، اثر استاد ارجمند دکتر حبیب الله محمودیان

تحقیق و پژوهش : مهدی صبور صادقزاده