عصر مس سنگی در ایران

عصر مس سنگی در مناطق مختلف ایران

در اواخر دوران نوسنگی ، فرهنگ جدیدی که از آن با نام فرهنگ مس سنگی یاد می شود در مناطق مختلف فلات ایران رواج یافت . این فرهنگ که عمدتاً بر اساس شاخصها و تحولات فناورانه تبیین گردیده ، در مناطق گوناگون فلات ایران ، با نسبتهای مختلف ، گسترش فزاینده ای داشته است . در بعضی از مناطق ایران بدلیل وجود شرایط مناسب طبیعی و دسترسی آسان به معادن مسن ، فرهنگ مس سنگی زودتر پا گرفته بود و در برخی مناطق دیرتر ، به طوری که در میان داده های شناسایی شده ، بویژه بقایای ذوب و عمل آوری مس ، میزان نقش و عملکرد چشم انداز طبیعی هر منطقه در شکل گیری استقرارهای دوران مس سنگی آن منطقه به روشنی قابل بحث و بررسی است . بنابراین ، از نظر گاه نگاری ، آغاز دوران مس سنگی در تمام مناطق فلات ایران همزمان نبوده است . بعضی باستانشناسان غربی ، و به تبع آنها باستانشناسان ایرانی ، تلاش کرده اند تا دوران مس سنگی در ایران را در انطباق با دوران مس سنگی در بین النهرین ارزیابی کنند .

ظرف پایه دار منقوش با ارتفاع ۱۶٫۲ سانتی متر شمال مرکزی ایران ، هزاره چهارم پیش از میلاد

در اکثر مناطق جغرافیایی و فرهنگی ایران آثار و شواهد دوران مس سنگی یافت شده ، داده های شناسایی تا اندازه زیادی نامتوازن است ، بطوری که در بعضی از مناطق حجم و اندازۀ  اطلاعات یافت شده مناسب و در برخی مناطق نامناسب و کم است . از این نظر برای رسیدن به اعتدال و توازن در نتیجه گیریها الزاماً باید عصر مس سنگی را بصورت منطقه ای مورد ارزیابی قرار داد .

منطقه شمال مرکزی ایران

منطقه شمال مرکزی ایران عمدتاً از جهت شرق و غرب با مناطق پیرامونی مرتبط می شود . در جهت غربی ، از طریق کریدور طبیعی تهران  ، قزوین ، زنجان ، میانه و تبریز (حومه دریاچه ارومیه) ، با طول بیش از ۶۰۰ کیلومتر ، و بدون برخورد با موانع طبیعی چشمگیر، با شمال غرب ایران (زاگرس شمالی) مرتبط می شود . در جهت شرقی نیز ، از طریق حاشیۀ کویر مرکزی با مناطق شرقی ارتباط دارد . در مجموع ، نظام ارتباطی در شمال مرکزی ایران بگونه ای است که ارتباطات فرا منطقه ای را از سه جهت غربی ، شرقی و جنوبی آسان می سازد . در حال حاضر نیز اغلب راههای ارتباطی در فلات ایران از این منطقه می گذرد .

بخشی از نقوش نمادین  عصر مس سنگی ایران بر روی ظروف سفالین

دروان مس سنگی ، با ویژگی های فرهنگی متفاوت نسبت به دورۀ نوسنگی در دو منطقۀ با اقلیمهای خشک و نیمه خشک آغاز گردید ، اما در منطقۀ نیمه خشک ، تعداد محوطه های استقراری ، نسبت به اواخر دورۀ نوسنگی ، کاهش نسبتاً شدیدی داشته ، بطوری که تا کنون ۲۵ محوطه مربوط به دوران مس سنگی در این منطقه شناسایی شده است . مساحت معلوم محوطه ها از چند هکتار بیشتر نیست .

پیشینۀ فعالیتهای منسجم و هدفمند باستانشناسی در شمال مرکزی ایران به دهۀ ۴۰ میلادی باز می گردد که هنوز هم ادامه دارد . در این راستا ، پنج محوطۀ مهم تپه سیلک کاشان ، تپه قبرستان دشت قزوین ، تپه حصار دامغان ، محوطۀ ازبکی کرج و محوطۀ اریسمان نطنز بارها کاوش شده اند . از همۀ این محوطه ها اطلاعات ارزشمندی دربارۀ دوران مس سنگی در این مناطق یافت شده است . که ابعاد مختلف این دوران را به نمایش می گذارند .

ظرف سفالی منقوش در پاسارگاد فارس با ارتفاع ۱۹٫۴ سانتی متر حدود ۳۰۰۰ تا ۳۵۰۰ق.م

سامانه باستانی سیلک را هیئتی از باستانشناسان فرانسوی در سال ۱۹۳۳ میلادی به مدت سه فصل کاوش کرده اند . گزارش کامل این حفاری در دو جلد تنظیم و منتشر شده است که بخشی از جلد اول به زبان فاری ترجمه شده است ( گریشمن۱۳۷۹ شمسی)

همجواری تپه های سیلک و شهر کاشان با کویر سوزان ایران تأثیرات بسیار زیادی بر آب و هوا و پوشش گیاهی منطقه دارد . عبور آب و خاک مناسب محدودیت شدیدی را برای کشاورزی در منطقه بوجود آورده است .

سامانه باستانی تپه سیلک به دلیل داشتن لایه نگاری آشکار ، که تسلسل و توالی فرهنگهای پیش از تاریخ منطقه را روشن می سازد و نیز بدلیل کشف آثار فراوان مرتبط با این فرهنگها در این سامانه ( از هزارۀ ششم تا اواخر هزارۀ چهارم پیش از میلاد) بسیار مهم و ارزشمند تلقی می شود . از مجموع یافته های قدیم و جدید در این محوطه ، چهار دورۀ فرهنگی یا استقراری شناسایی شده است . در اولین و دومین دوره ، آثار و بقایای فازهای مختلف نوسنگی با سفال آشکار شده است . سومین دوره مربوط به دورۀ مس سنگی است که از حدود ۴۳۰۰ ق.م شروع شده و تا اواخر هزارۀ چهارم ق .م تداوم یافته است . چهارمین دورۀ فرهنگی از اواخر هزارۀ چهارم آغاز شده و تا حدود ۲۸۰۰ ق.م ادامه داشته است ، گرچه گریشمن بین دوره های فرهنگی سوم و چهارم یک دورۀ فترت قائل است . زندگی در سامانۀ باستانی بعد از حدود ۲۸۸۰ ق. م تا حدود ۱۵۰۰ ق.م متروک شده است .

طرح سفالهای منقوش دالمایی تپه سه گابی کرمانشاه – عصر مس سنگی قدیم

سفالهای منقوش تپه سه گابی کرمانشاه ، دوره مس سنگی میانی

گونه های مختلف ظروف سفالین منقوش ، قبرستان هکلان لرستان قدمت  عصر مس سنگی جدید

تپه قبرستان در دشت قزوین از دیگر محوطه های باستانی حفاری شده در شمال مرکزی ایران است . بر اساس مطالعه و بررسی استخوان های یافت شده از دورۀ مس سنگی در تپه قبرستان ، مردمان ساکن در این محوطه بیش از ۷۶ درصد از پروتئین حیوانی مورد نیاز خود را از گوشت و چربی حیوانات اهلی و کمتر از ۲۴درصد دیگر را از شکار حیوانات وحشی تأمین می کردند . در دورۀ مس سنگی ، در چرخۀ اقتصادی و معیشتی مردمان تپه قبرستان ، حیوانات اهلی مثل بز ، گوسفند و خوک اولویت ویژه ای داشته اند (مشکور۱۹۹۹). گرچه هنوز مطالعۀ بقایای استخوان دورۀ مس سنگی در تپه سیلک در مرحلۀ آغازین قرار دارد ، بنظر می رسد بخش چشم گیری از یافته های بقایای استخوان حیوانی متعلق به راسته زوج سمان است که ۳۰درصد از آنها را گوسفندسانان تشکیل می دهند . (مشکور، ۱۳۸۳)

در سال ۱۳۴۹ شمسی به همت دکتر عزت الله نگهبان فعالیتهای باستانشناسی در دشت قزوین آغاز گردید. اعضای هیئت باستانشناسی دانشگاه تهران در طی کاوشهای منظم و مستمر در دشت قزوین ، سه محوطۀ زاغه ، قبرستان و سگزآباد را که دوره های مختلف پیش از تاریخ مربوط است ، کاویده اند که از این میان کاوشهای تپه قبرستان بطور مستقیم با دورۀ مس سنگی منطقه در ارتباط است . و بر اساس گزارشهای منتشر شده ، تپه قبرستان دارای ۱۶ لایۀ باستانی است .

اشیاء مسی عصر مس سنگی در تپه حصار دامغان

در دوران مس سنگی ، که روستاها وسیع تر شده و جمعیت ساکن در فلات ایران افزایش یافته بود ، تولید گندم مهمترین بخش فعالیتهای کشاورزی را تشکیل می داد ، گندم و جو را با داسهایی که دارای دسته های چوبی یا استخوانی و تیغه هایی از سنگ چخماق بودند درو می کردند . و گفتنی است که داسهای فلزی در عصر آهن رایج گردید .

مدارک و شواهدی دال بر پخت نان توسط ساج با تنوری پهن یا درون یک اجاق گلی از بقایای دورۀ مس سنگی یافت شده است . مطالعات مردم نگاری نشان می دهد که غلات سبوس دار اغلب بصورت سنبله انبار می شد و جدا کردن دانه ها از سنبله بصورت فعالیتی روزانه هنگام تهیه غذا انجام می شد.  عمل آوری گندم بطور سنتی بدینگونه بود که اول خوشه های گندم را در میدان گاهی که اغلب در حاشیۀ روستا قرار داشت ، می چیدند تا خشک شود و در مرحلۀ بعد عمل خرمن کوبی انجام می گردید بدین صورت که حیوانات را برای خرد کردن کاه و صاف کردن خرمن روی آن می راندند . وقتی که کاه خوب خرد می شد و دانه از غلات جدا می گردید ، باد دادن و یا بوجار آن آغاز می شد و مخلوط کاه و گندم را تا دو متر به هوا برتاب می نمودند تا کاه را باد برده و گندم بر زمین بماند و عاقبت غله را در دو مرحله غربال می کردند .

برخلاف غلات و حبوبات که شواهد استفاده از آن در دورۀ مس سنگی در محوطه های مختلف فلات مرکزی ایران بدست آمده است  ، آثار استفاده از میوه ها به ندرت یافت شده است .

گونه های مختلف سفالهای منقوش  عصر مس سنگی در اریسمان (شمال مرکزی ایران)

کاسه منقوش پاه ئار در تل جری فارس با ارتفاع ۳۱٫۵ سانتی متر حدود ۳۵۰۰تا ۳۰۰۰ ق.م

منابع :

خلاصۀ قسمتهایی از فصل سوم کتاب ایران پیش از تاریخ : عصر مس سنگی ، اثر استاد گرامی دکتر حسین طلایی

عکسهای فوق مربوط به همین کتاب است

تحقیق و پژوهش : مهدی صبور صادقزاده