تیموریان یا گورکانیان و اصل و نسب آنها

تیموریان

تیموریان و یا گورکانیان خاندانی ترک تبار با فرهنگ و آداب ایرانی بودند و سرسلسلۀ آنها امیر تیمورگورکانی بود و بقول خودش اصل و نسب وی به چنگیزخان مغول پیوند خورده است . لذا نام سلسله تیموریان از نام او اقتباس شده است . وی در قوم برلاس که قبیله ای مغولی و کوچرو بود چشم به جهان گشود . تیمور فرزند تراغای از سلحشوران و جنگاوران قوم برلاس بود . بعد از مرگ علاءالدین ، ترمه نشین چند تکه شد ساکنان منطقۀ غرب یعنی جغتایی ها ، اهالی قسمت شرقی یعنی مغول ها را راهزن و دزد خطاب می کردند. « شرف الدین علی یزدی : ۱۵۴ ، ۱۵۶» بارتولد با مطالعات نوشته های ابن عربشاه و کلاویخو ، ذکر کرده که آنها تیمور را بصورت راهزنی به تصویر کشیده اند . ابن عربشاه با اینکه نسبت به امیر تیمور تنفر بسیار داشت ، پدر وی را از بزرگان قابل توجه در عصر خود دانسته است .

محدوده قلمرو حکومت تیموریان در عهد تیمور گورکانی

مورخانی چون خواندمیر و شرف الدین علی یزدی ، تبار تیموریان را چنین بر شمرده اند : تیمور گورکانی پسر امیر ترغای پسر امیر برکل پسر آیلانقز پسر امیر اجیل پسر قراچار نویان پسر امیر سوقوچین پسر امیر ایرد محبی بورولا پسر امیر قاچولای پسر تومانای خان . « شرف الدین علی یزدی :۱۹۲- خواندمیر، تاریخ حبیب السیر : ۳/۳۹۲، ۳۹۳»

امیر تیمور دارای یک خاندان بزرگ و قوی نبود بنابراین نمی توانست از ابتدا دارای یک سپاه قوی و قدرتمند باشد . وی با نبوغ و شخصیت ذاتی صاحب لشکری منسجم و حکومتی مقتدر گردید .

مجسمه امیرتیمور گورکانی سرسلسله تیموریان در سمرقند

پس از سی و سه سال جنگ و ستیز مدعیان ریاست و پس از مرگ علاء الدین ترمه نشین ، نهایتاً تُغُلق تیمور خان به حکومت نشست و در سال ۳۶۱ ه.ق بسوی ماوراءالنهر حرکت نمود . در هنگام عبور از آب خجند امیر بایزید جلایر به تبعیت از وی درآمد و به اتفاق آنها راهی شهر سبز شدند . در آنهنگام امیر حاجی برلاس با قوای خود به مقابله بیامد لیکن یارای مقاومت در خود ندید و بسوی خراسان عقب نشینی کرد . در این اثنا تیمور خود را به امرای تغلق تیمور رساند و همبستگی خود را به آنها اعلام نمود . و در ازاء شهر سبز و سرزمینهای اطراف آنجا که متعلق به نیاکان تیمور بود ، به وی واگذار گردید . در آن هنگام تیمور به امیر حمید از قبیلۀ کرائیت ملحق شد و توسط او به پیشگاه تغلق تیمور رسید و به فرمان او به فرماندهی لشکری ده هزار نفری ولایت کش منصوب شد . امیر تیمور از امرای پیرامون الیاس پسر تغلق تیمور رضایت نداشت لذا به امیر حسین که در آن عصر قوی ترین فرمانروای ماوراءالنهر محسوب می شد پیوست . تیمور خواهر امیر حسین را به همسری خویش درآورد . لیکن پس از مدتی که امیر حسین بر سمرقند غلبه کرد و از امرا و بزرگان آنجا مقادیر زیادی پول طلب کرد ، روابط تیمور با وی تیره گشت و تیمور به فعالیت علیه امیرحسین اقدام نمود . و به اتفاق چند تن دیگر از امرا سیورغتمیش را به خانی برگزیدند .« نظام الدین شامی : ۲۱، ۵۹-۵۸» امیرتیمور پس از محاصره بلخ امیرحسین را محاصره کرد و پس از دربدر کردن وی او را به جرم قتل برادر امیرکیخسرو ختلانی قصاص نمود . « نظام الدین شامی : ۶۰- شرف الدین علی یزدی : ۳۱۸» و بدین صورت امیرتیمور برماوراءالنهر تسلط کامل یافت . وی سپس با ملک خانم دختر قزان سلطان مزدوج شد و داماد چنگیز خان بشد . و بدنبال آن با اولوس آغا دختر سُلُدوز و بعداز مدتی با اسلام آغا دختر یساوری و همچنین با توگای ترکان خاتون نیز ازدواج نمود . « شرف الدین علی یزدی : ۲۹۶» امیر تیمور سمرقند را مرکز حکومتش قرار داده و به سرکوبی مخالفان و رقبای خود اقدام کرد . « همو : ۳۰۳ ، ۳۱۰»

حمله تیموریان به سبزوار

امیر تیمور در سال ۷۷۲ ه.ق بر علیه مغولان لشکری روانه ساخت . ابتدا به خوارزم و سپس در صدد تصرف کاث و خیوه برآمد . این شهرها بمدت شش سال در دست منگودای از قبیلۀ قنقورات بود . تیمور سفیری به آنجا اعزام کره و به حاکم آنجا که حسین صوفی نام داشت . توصیه کرد که آن مناطق را تحت  قلمرو دیوان شاه قرار دهد لیکن حسین صوفی پیام داد که این شهرها به توسط شمشیر تصرف شده و فقط با تیغۀ شمشیر می توانند آنها را پس بگیرند . لذا تیمور حمله برد و کاث را متصرف شده و پیرامون آنجا را غارت بکرد . و خوارزم را به حصر درآورد . در این هنگام یوسف صوفی به جای برادر حسین صوفی نشست و با تیمور از در صلح درآمد و سویون بک خانم ، که به خانزاده شهرت داشته و از تبار ازبک خان بود را به عقد جهانگیر پسر بزرگش در آورد . « نظام الدین شامی : ۶۴- شرف الدین علی یزدی : ۳۱۱ ، ۳۱۶»

امیر تیمور درسال ۷۷۴ ه.ق مجدد به خوارزم حمله برد و شهر کاث را ویران و مردم آنجا را آواره کرد و پس از صلح با زنی از خاندان یوسف صوفی ازدواج کرد . « نظام الدین شامی :۶۸»

پرچم سلسله تیموریان

تیمور پس  از مسلط شدن بر ماوراءالنهر بطرف خراسان حرکت کرد . در آن عصر حکمرانهایی از خاندان مظفریان ، سربداران ، جلایریان ، آل کرت بر بیشتر نقاط ایران فرمانروایی می کردند . تیمور در سال ۷۸۱ سفیری به هرات و به نزد ملک غیاث الدین از خاندان آل کرت فرستاد . وی اظهار نمود که به پیشواز تیمور خواهد آمد و چنین نکرد و تیمور امیرزاده میرانشاه را با امرای بزرگ ، لشکری شایسته به خراسان اعزام داشت و خود نیز در پس آن براه افتاد. غیاث الدین هرات را استحکام بخشید و درآنجا پناه گرفت . امیر تیمور گورکانی اعلام کرد که هرکس از غیاث الدین حمایت نکند و در منزل خود بماند ، در امان است و گفتار او مؤثر واقع شد و امیر آل کرت به اطاعت وی درآمد . پس از چندی خواجه مؤید سربداری از سبزوار ، و امیر ولی طغاتیموری به فرمانبرداری از تیمور بیامدند و تیمور پذیرفت و به آنها خلعت عطا کرد . لیکن پس از مراجعت تیمور به ماوراءالنهر ، خواجه مؤید و امیرولی همراه شده و از اطاعت تیمور سرباز زدند . یورش به خراسان یورش برده و قلعۀ کلات را به محاصره درآورد . و تمامی راهها را مسدود ساخته و آنجا را تصرف بکرد و ساکنان آنجا را به ترکستان تبعید بساخت . آنگاه تیمور اطاعت شاه شجاع مظفری را توسط سفیر وی پذیرفت . سپس امیر آق بوقا از سوی تیمور به قلعۀ اسفراین رفته و آنجا را تسخیر کرد و بعد از مدتی سیستان را هم تصرف کرده و تا به قندهار پیشروی نمود و از آنجا به پایتخت خود سمرقند رفته و چند ماهی در آنجا بماند و در سال ۷۸۶ ه.ق به سمت مازندران حرکت کرد .« شرف الدین علی یزدی : ۳۱۱، ۳۶۳ ، ۳۶۸ – نظام الدین شامی : ۹۱، ۹۲، ۹۴، » تیمور ابتدا به بلخ و بعد به سرخس ، باورد ، نسا و گرگان برفت . در استرآباد امیر ولی به مقابله آمد لیکن مغلوب شد و به ری گریخت . سلطان احمد جلایر سلطانیه را به پسرش آق بوقا واگذار کرد و به بغداد رفت . تیمور به سلطانیه وارد شد و امارت آنجا و تبریز را به سارو عادل خان سپرد و خود به سمرقند برفت و زمستان را در آنجا گذرانید .«نظام الدین شامی: ۹۷»

سرباز جنگاور تیموریان موزه بنیاد

امیرتیمور بار دیگر درسال ۷۸۸ ه.ق به طرف ایران روانه شد و به سوی قلمرو ملک عزالدین حاکم لر کوچک بتاخت . و سرزمین وی را آماج حملات خود قرارداده و آنجا را غارت نمود . آنگاه به او اطلاع دادند که احمد جلایر به تبریز بازگشته است . لذا بسرعت بسوی تبریز حرکت  کرد لیکن احمد جلایر مجدد بسوی بغداد گریخت .امیر تیمور در آن هنگام بطرف نخجوان ، قارص تفلیس یورش برده و آن شهرها را متصرف شد . وی زمستان را در قره باغ ساکن گردید . و سپس بسوی آناتولی عازم شد و بسیاری از مناطق آنجا را نیز تسخیر نمود . آنگاه از راه مراغه به همدان و اصفهان برفت و تمامی شهرهای در طول مسیر را به اطاعت خود درآورد . در اصفهان چندنفر را برای اموال و خراج روانۀ شهر نمود . لیکن مردم همگی آنها را مقتول ساختند . این موضوع امیر تیمور را عصبانی ساخت و به شهر یورش برد و همه جا را ویران و چپاول نمود . همچنین بسیاری از سکنه را بکشت . وی سپس بطرف شیراز حرکت کرد . در این اثنا خبر طغیان تقتیمش به اطلاع تیمور رسید . بنابراین سریعاً بسوی سمرقند حرکت کرد . و تصرف شیراز ناقص ماند که در سالهای بعد یعنی  ۷۹۵ ه.ق این مهم  به انجام رسید و محمود مظفری و فرزندانش در این سال بکلی از میان رفتند . تقتیمش در گذشته توسط امیر تیمور گورکانی به منصب های فراوان منجمله بر تخت نشستن آلتین اردو رسیده بود لیکن قناعت نکرده و در صدد تسخیر بخش هایی از قلمرو امیر تیمور بود . « نظام الدین شامی : ۷۷، ۷۸- همو ۳۴۲» با آمدن تیمور در سال ۷۹۰ه.ق از شیراز به ماوراء النهر ، بخشی از افراد تقتیمش به خوارزم رفته و برخی دیگر به منطقۀ دشت قبچاق عزیمت کردند . تیمور به سمرقند رسید و عده ای را به دنبال افراد تقتیمش روانه کرد . « همو:۴۰۶»امیر تیمور پیش از مقابله با تقتیمش به خوارزم حمله برد و برای پنجمین بار وارد خوارزم گردید .  و ضربه ای مهم به قنقورات ها که بزرگترین حامی تقتیمش بودند وارد ساخت . او با تسخیر شهر اورگنج اهالی آنجا را به سمت سمرقند کوچانید . و شهر را بصورتی ویران ساخت که هیچ از آن نماند و فرمان داد در جای خالی شهر جو و یونجه بکارند .

تیمور بطرف بردعه درحال حرکت بودکه به او خبر دادند تقتیمش با نیروهای خود به دربند آمده است . و چون تیمور سربازان تغتیمش را در کنار رود کر بدید ، سپاهیان خود را به دو بخش برای نبرد به وی روانه کرد که در جنگ ، تقتیمش مغلوب گردید و میرانشاه پسر تیمور بسیاری از سپاهیان وی را دربند کرد . لیکن تیمور به نشانه دوستی آنان را از بند رهانید . و پیغامی به این مضمون برای تقتیمش ارسال کرد که من و تو همانند پدر و فرزند هستیم و جنگ میان ما جایز  نیست . و ای تقتیمش به عهدو پیمان خود پای بند باش . « شرف الدین علی یزدی :۳۸۶ ، ۳۸۷»

تقتیمش پس از شکست از تیمور ، بخش شرقی قلمرواش را از دست داد و فقط منطقۀ آلتین اردو برایش ماند . او با بزرگان و صاحب نفوذان مصر بر علیه امیر تیمور رایزنی کرد . تیمور در سال ۷۹۷ ه.ق از حرکت او بسیار عصبانی گردید و سپاهی بزرگ تجهیز کرد . تقتیمش  بکی از بزرگان سپاه خود رابا نام قزانچی  به عنوان جلودار لشکر به سمت اردوی تیموریان گسیل داشت که این مقدمه متحمل شکستی سنگین از سوی امیرتیمور شدند . و همچنین نبرد اصلی میان دو سپاه روز بعد منجر به شکست تقتمیش گردید . و امیر گورکانی کسانی را به تعقیب وی روانه کرد . « همو : ۵۶۳ ، ۵۶۸»

تصویر نقاشی شده امیر تیمور گورکانی

آنگاه امیر تیمور سپاه خود را به دو بخش تقسیم کرد . که یک بخش به فرماندهی پسرش میرانشاه بسمت کریمه و دریای آزوف رفت و آن مناطق را بتصرف درآورده و همه راغارت و چپاول نمود . « همو :۵۷۵» و بخشی دیگر تحت اختیار خودش به سوی شمال روی آورد و مناطق  دنیپر علیا و دُن را تصاحب کرد و تا حوالی مسکو پیش رفته و در مسیر همه جا را مورد چپاول و غارت قرار داد.  «شرف الدین علی یزدی : ۵۸۰ ، ۵۷۴- میرخواند : ۶/۲۵۱ ، ۲۵۲»

تیمور درسال ۸۰۰ ه.ق به سمت هندوستان و علی الظاهر به جهت سرکوبی کفار لشکر کشید . لیکن دلیل اصلی او بدست آوردن راههای تجاری و توسعۀ بازرگانی بوده است . ولیکن مقصود هرچه بود وی دهلی را متصرف شد و بعد از غارت و کشت و کشتار به سمرقند پایتخت خود مراجعت کرد .   «نظام الدین شامی : ۲۲۰»

طبق گزارش ابن عربشاه زمانی که تیمور در هندوستان بسر می برد ، در سال ۸۰۳ ه.ق به او اطلاع دادند که پسرش میرانشاه که امارت آذربایجان و آن نواحی را برعهده داشت در پاییز سال ۷۹۸ ه.ق از اسب به زیر افتاده و مشایر خود را از دست داده و یا قصد دارد به عبادت و مناجات پرداخته و حکومت را رها سازد . ظاهراً وی فرمان داده بود که عظام رمیمۀ «استخوانها» خواجه رشیدالدین فضل الله را از مدفن او خارج ساخته و در گورستان اهل کیش یهودی به خاک بسپارند . و با همسر خویش که با این قضیه به مخالفت برخاسته به شدت برخورد نمود. « دولتشاه سمرقندی : ۲۴۸، ۲۴۹» تیمور پس از مراجعت چون به ری وارد شد ، میرانشاه به دیدار وی رفت . لیکن مورد لطف امیر واقع نشد و اجازۀ ملاقات دریافت نکرد . « شرف الدین علی یزدی : ۷۲۳» امیر گورگانی در آن مدت کاستی های بوجود آمده به سبب ضعف میرانشاه را برطرف نمود و بسوی قراباغ برفت و زمستان را در آنجا بماند و سپس بسوی آنکارا (آنقره) براه افتاد .

کاسه-سفالی-زرین-فام-دارای-کتیبه-سده-هشتم-ه.ق-موزه-ملی-ایران

علت لشکر کشی امیر تیمور بسوی آنکارا قصد سلطان ایلدروم بایزید به منظور تصرف مناطق ارزنجان ، ارزروم ، کماخ و غیره بود ، که طهرتن حاکم برگزیده از سوی تیمور بر آن مناطق امارت داشت . شاه گورکانی با راهنمایی امیر طهرتن و قرایولوک آق قویونلو، پس از رسیدن به سیواس و محاصرۀ آنجا فرمان داد نقبی حفر نمودند و قلعۀ سیواس را گشود . « کمال پاشازاده : ۱۰۲»

چون اخبار سقوط سیواس و ملطیه به بایزید رسید سریعاً محاصرۀ قسطنطنیه را رها کرده و به مقابلۀ با تیموریان بیامد . دو سپاه در دشت چوپوق مقابل یکدیگر صف آرایی کردند . میرانشاه و شاهرخ جناحین سپاه گورکانی را برعهده گرفتند  و فرماندهی جناحین سپاه  ایلدروم بایزید را نیز پسرانش فرماندهی می کردند .

در بامداد صبح بیست و هشتم ذیحجۀ سال ۸۰۴ ه.ق نبردی سخت درگرفت و تا اواسط شب ادامه یا فت . یورش سهمگین عثمانیان با سپاهی متشکل فیلهای هندی و زره پوشان منطقۀ ماوراءالنهر دفع گردید . « نظام الدین شامی : ۲۵۵» در این اثنا برخی از بزرگان و رؤسای طوایف آسیای صغیر به امیر تیمور پیوسته ، موجب تضعیف سپاه عثمانی گردیده که متحمل شکست شدند و ایلدروم اسیر گشته و پس از چند ماه بدرود حیات گفت . « Uzuncarsili . Anadolu:127-131»

جنگ تیموریان و بایزید

امیر تیمور گورکانی در این اواخر نواده های خود را به حکومت سمرقند ، مغولستان و مرزهای ختا گمارده بود و قصد حمله به چین را داشت . «نظام الدین شامی : ۱۷۱» پس از مراجعت وی از آناتولی و ایران سفرایی از طرف خاقان چین به درگاه وی حضور یافتند و طبق گفتۀ کلاویخو از او خواستند که وی به چین خراج پرداخت کند . تیمور سپاهی عظیم از هرطرف گرد آورد تا به چین یورش ببرد . « شرف علی یزدی : ۹۵۱»

او که در اترار منزل داشت ، به شدت بیمار گردید و پزشکان از معالجت وی درماندند . تیمور بزرگان و امرا را پیش خواند و در حضور آنها نوۀ خود ، پسر جهانگیر را به جانشینی برگزید و آنها را درمورد اجرای این امر به سوگند وادار نمود . وی در هیجدهم شعبان سال ۸۰۷ ه.ق در سن هفتاد و یک سالگی چشم از جهان فروبست . او را در سمرقند بخاک سپردند و هم اکنون مقبرۀ وی مورد احترام ازبکان می باشد .

امیر تیمور گورکانی با اینکه مردی تندخو بی رحم و خونریز بود ، علاقۀ وافری به علم و دانش و فرهنگ هنر داشت . بدین لحاظ صنعتگران و هنرمندان از خونریزی های وی در امان بودند . هنر نقاشی ایرانی و خوشنویسی خط در دوران وی اوج گرفت . «شیلا بلر ، جاناتان بلوم :هنر و معماری اسلامی ،جلد دوم  ترجمۀ یعقوب آژند»  وی مردی شاعر پیشه بود .

مقبره-امیر-تیمور-در-سمرقند

دین تیمور حنفی مذهب و قرآن را حفظ بود . و توانایی داشت که این کتاب دینی مسلمانان را از آخر به اول تلاوت نماید . در رابطه با هوش و ذکاوت وی می گویند که اگر نام یکی از ده هزار سپاهی خود را می شنید آنرا برای همیشه بخاطر می سپرد . تیمور توانایی آن را داشت که با دو دست خود شمشیر بزند . وی خوشنویس متبحری بود .

در خبری که در شبکۀ اطلاع رسانی افغانستان در تاریخ بیست ویکم دیماه سال ۱۳۹۳ منتشر گردید آمده است که در سال ۱۹۴۱ میلادی همزمان با حملۀ هیتلر به شوروی ، گور امیر تیمور توسط سرگئی گراسیموف نبش گردید و ملاحظه شد اسکلت او پس از پانصد سال تا حدودی سالم مانده است . و همچنین آنجا مشخص شد که قد وی ۱۷۰ سانتیمتر بوده  و پای چپ او کوتاهتر از پای راست وی است .

منابع :

شرف الدین علی یزدی ، ظفرنامه ، به اهتمام عصام الدین اورنبایف ، تاشکند ، ۱۹۷۶ میلادی

دولتشاه سمرقندی ، تذکره الشعرا تهران ۱۳۳۸ شمسی

میرخواند ، روضه الصفا تهران ۱۳۳۹ شمسی

همو ، دستورالوزراء به اهتمام سعید نفیسی تهران ۱۳۱۷ شمسی

همو زبده التواریخ به اهتمام کمال حاج سید جوادی تهران ۱۳۷۲ شمسی

هموجامع التواریخ رشیدی به اهتمام خانبابا بیانی تهران ۱۳۱۷ شمسی

نظام الدین شامی ، ظفرنامه ، به اهتمام فیلکس تاور ۱۹۳۷ میلادی

خواندمیر ، غیاث الدین ، تاریخ حبیب السیر ، ، مبحث تیموریان ، تهران ۱۳۳۳ شمسی

عاشق پاشازاده ، درویش احمد ، تواریخ آل عثمان ، به اهتمام آتسزا استانبول ، ۱۹۷۴ میلادی

Uzuncarsili . Anadolu beilikleri . Ankara1984

خلاصۀ تاریخ تیموریان ، خیرالنساء آلان ، تاریخ جامع ایران ، جلد دهم

تحقیق و پژوهش : مهدی صبور صادقزاده