حسن بن زید الداعی

حسن بن زید الداعی الکبیر یا الداعی الی الحق

حسن بن زید الداعی در مدینه متولد شد و از سن وسال او چنین بر می آید که در سال۲۱۹ ه.ق چشم به جهان گشوده است . « حاکم جشمی : ۱۲۸ – اولیا ء الله آملی : ۸۷- مرعشی : ۱۲۹ » از زندگی او قبل از ورود به ایالت طبرستان خبری دردست نیست .

اولین حکمران علویان در طبرستان ، که از نوادگان امام حسن مجتبی (ع) که نام نسب وی بنابر اطلاعات منابع موثقی که در اختیار است بدین ترتیب است : حسن بن زید بن محمد الاکشف بن ابومحمداسماعیل حالب الحجاره بن ابومحمد حسن بن زیدبن حسن بن علی بن ابیطالب از سمت پدر وازسوی مادر به امام سجاد منسوب بود . « بخاری :۲۳- حاکم جشمی : ۱۲۷- رازی :۷۰ ، ۷۱- ابن عنبه :۶۵،۶۷»

بنظر می رسد که حسن براثر اذیت وآزار علویان پس ازقتل یحیی بن عمر با دعوت طبری و دیلمی با نامۀ محمدبن ابراهیم به سمت طبرستان آمد . در اواخر رمضان سال ۲۵۰ ه.ق پس از بیعت بزرگان کلار ، بطرف کجور حرکت کرد ودر آنجا سید محمدبن ابراهیم وسادات به اسقبال او آمدند . حسن روز عید فطر درآنجا نماز بجا آورد وخطبه خواند. پسران رستم ، عبدالله بن سعید ومحمدبن عبدالکریم ازمشاهیرآنجا و اسپهبد عبدالله ازفرمانروایان منطقه اورا به امیری و بزرگی برگزیدند . وی سپس محمدبن عباس وعلی بن نصر وعقیل بن مسرور را به چالوس وبه نزد حسین بن محمد المهدی الحنفی فرستاد . او نیز با حسن بن زید بیعت نمود . همچنین مردم از گوشه وکنار واطراف بیامدند و حسن را به پیشوایی انتخاب کردند « حاکم جشمی : ۱۲۸ – ابن اسفندیار : ۲۲۸ ،۲۲۹- خواندمیر :۲/۴۰۵- مرعشی : ۱۲۹ ، ۱۳۰»  دراین میان بعضی از مخالفان بسوی محمدبن اوس پناه بردند و بعضی دیگر به نزد جعفربن شهریاربن قارن رفتند . ابن اسفندیار مورخ ، آورده است که محمدبن اوس لشگری برای شکستن حامیان حسن بن زید روانه کرد و حسن از بزرگان آن منطقه منجمله امیدوار پسر لشگرستان ، و یهان پسر سهل ، فالیزبان و فضل رفیقی تقاضای کمک کرد و آنها با ششصد مرد مبارز به یاری حسن بن زید به منطقه آمدند . درهمین اثنا اسپهبدان طبرستان مثل اسپهبد لفور، مصمغان پسر ونداد امید و ویجن که همان بیژن است نوشته ای به داعی ارسال کرده و ازاو تبعیت نمودند . و از آن پس حسن دلگرم شده وبه سمت آمل حرکت نمود . «مرعشی ، تاریخ طبرستان : ۱۳۱- اولیاءالله آملی :۸۹ – ابن اسفندیار : ۲۲۹ ، ۲۳۰»

بنای گنبد علویان در همدان که به عبارتی بنای اولیه آن متعلق به علویان است لیکن برخی این بنا را به دوره سلجوقی منتسب می کنند

دراین هنگام محمدبن اوس شخصاً جهت راندن علویان عازم گردید و ابراهیم خلیل ، حمله را آغاز نمود لیکن یاران حسن بن زید مقاومت کرده و آنها را عقب راندند محمدبن اوس مغلوب شده وگریخت . داعی کبیر روز دوشنبه بیست وسوم شوال سال ۲۵۰ ه.ق وارد آمل شدند . و چون در آنجا مستقر گردید ، سران مخالف خود را همچون دیلمی پسر فرخان ، مقاتل دیلمی و علی بن ابراهیم گیلی را به قتل رساند و بعضی دیگر از آنها را چون مافنه پسر ونداد امید و سرخاب پسر رستم را امان داد . سپس در مصلی آنشهر مردم بیامدند و با وی بیعت کردند . حسن بن زید بمدت هفت روز درآنجا بماند ومحمدبن عبدالعزیز را عامل رویان ، جعفربن رستم بن ونداد امید را عامل کلار نمود و ابوالعباس را بر چالوس گمارد . آنگاه از مردم آمل خواست که خود عاملی تعیین کنند و آنها محمدبن ابراهیم بن علی را خواستار شدند و حسن بن زید عاملیت آنجارا بدو سپرد . « مرعشی : ۱۳۱- خواند میر : ۲/۴۰۸- اولیاءالله آملی : ۹۰- ابن اسفندیار : ۲۳۰ ، ۲۳۱»

داعی در آمل خراج وهمچنین  تدارکات سپاه را فراهم آورد و سپس عازم ساری گردید . سلیمان بن عبدالله و محمدبن اوس بسوی وی حرکت کردند و خارج از شهر ساری نبردی میان طرفین آغاز شد .در بحبوحۀ جنگ تعدادی از مردان حسن بن زید راهی را پیموده و وارد ساری شدند.آنگاه فشار آنقدرافزون گردید که ابن اوس و سلیمان مال و زن وفرزندان خود را رها کرده وگریختند . ودر این هنگام قسمت اعظم طبرستان فرمانبر داعی شد .

لشگری که حسن زید بسوی ری گسیل داشت ، آنجا را تصرف نمود و تا حوالی همدان پیشروی کرد . سپس حسن یکی از سران علوی را که محمدبن جعفر نام داشت به حکومت آن سرزمین گمارد . « مسعودی :۵/۶۷»در سال ۲۵۲ ه.ق نبردی میان مردان داعی و عبدالله بن عزیز فرمانده لشگر طاهریان در روستای مشکاذین ری بوقوع پیوست که دراین میان علویان متحمل شکست شدند. « یاقوت حموی : ۵/۱۳۵»

طرح گرافیک سردر گنبد علویان طراحی توسط نگارنده

یعقوب در نیشابور بسر می برد که ، خبر پیوستن عبدالله بن حمد بن صالح یا عبدالله السجزی به حسن بن زید علوی در گرگان را شنید . علویان درضعف حکومت طاهریان در طبرستان قدرت گرفته بودند . « تاریخ سیستان : ۲۲۳»  یعقوب با سپاه خود برای فتح گرگان، طبرستان ومازندران عازم گردید . وی پیامی برای حسن زید ارسال نمود و درمضمون آن پیشنهاد کرد که اگر وی عبدالله را تحویل دهد او نیز از مازندران وطبرستان چشم خواهد پوشید ، لیکن حسن بن زید این درخواست را قبول نکرد . « طبری:۹/۵۰۸، ۵۰۹»

حسن بن زید الداعی چون درخواست یعقوب را برای تسلیم عبدالله نپذیرفت ، یعقوب دراوایل سال ۲۶۰ ه.ق به سمت گرگان حرکت کرد . حسن فی الفوراموال و مالیات ها را که بالغ بر سیزده میلیون درهم می شد ، برداشت وبطرف طبرستان گریخت . « ابن خلکان : ۶/۴۱۱» و تا آمل پیش رفت . یعقوب هم در پی او تاخت تا ، در ساری به حسن رسید . حسن به نواحی رویان وکوهستان رفت . از عبدالله السجزی خبری آمده که در اینجا حسن زید هراسناک به سمت دریا فرار کرد و مرزبان طبرستان وی را اسیر نموده وبه یعقوب تحویل داد . اما در گزارش طبری چنین آمده است « طبری ، تاریخ : ۹/۵۱۰»که یعقوب در پس او به خوار و ری رفت و حاکم ری مصاف با یعقوب را صلاح ندانست و عبدالله را به او تسلیم کرد و امیر سیستان به خاطر سخنانی که عبدالله دربارۀ وی گفته بود سرش را از بدن جدا کرد .و در گزارشی آمده است که حسن زید درتاریخ ۲۶۱ ه.ق به چالوس آمد و آن شهر را به خاطر سازش وتمایل مردم به یعقوب به آتش کشید. « طبری : ۹/۵۱۲»

محدوده قلمرو علویان

اندکی بعد دیلمیان در گرگان شوریدند ومحمدبن زید به فرمان برادرجهت سرکوب شورش به آنجا روانه شد اما دیلمیان به خراسان گریختند . لذا محمد به آمل بازگشت . « ابن اسفندیار : ۲۴۶ ،۲۴۷»

درسال ۲۶۹ ه.ق حسن زید به بیماری مهلکی مبتلا گردید که بر اثر آن نمی توانست سوار بر اسب شود . حسن بن زید چون بیمار گردید ، دامادخود ابوالحسین احمدبن محمد معروف به قائم را به شهرها و نواحی طبرستان فرستاد و از مردم آنجا برای برادرش محمدبن زید بیعت گرفت . « اولیاءالله آملی : ۹۸- همو :۲۴۸، ۲۴۹»

وی آوازۀ مرگ خود را برسر زبانها انداخت وبا این حیله کسانی راکه به روزگار طاهریان با وی دشمنی داشتند  به فعالیت انداخت و به یکباره بر آنها یورش برد وهمه را سرکوب کرده وبکشت . لیکن پس از یکسال بیماری وی به نهایت رسید و براثر آن ، روز سوم رجب سال ۲۷۰ ه.ق در سن پنجاه وهفت سالگی دارفانی را وداع گفت . «ابن کثیر: ۱۱/۴۷- اولیاءالله آملی : ۹۷- حاکم جشمی : ۱۲۸- ذهبی : ۱۳/۱۳۷- ابن اسفندیار :۲۴۹ – مرعشی : ۱۳۶ ، ۱۳۷»

با آنکه ابن اسفندیار آورده است که زید از زنان طبری پسران زیادی داشته است ، لیکن مورخان ونویسندگان دیگر روایت کرده اند که اودارای چندین فرزند دختربوده و فرزند پسری از او برجای نمانده است . « ابن اسفندیار : ۲۴۹- اولیاءالله آملی : ۹۸ »        «بخاری : ۲۶»

حسن بن زید الداعی را به انواع فضایل خاصه شجاعت و تدبیر ملک وتدبیر جنگ ستوده اند ، او درفقه وکلام و ادبیات عرب بسیارمجرب بود . ابن الندیم سه رساله به او نسبت داده است .   ۱-کتاب الجامع در فقه  ۲- کتاب البیان  ۳- کتاب الحجه در امامت   «اولیاءالله آملی :۸۷ – مرعشی :۱۲۹ ،۱۳۰- ابن الندیم : ۲۷۴»

لیوان-شیشه-ای-با-تزئین-تراش-مکشوفه-از-خراسان-رضوی-سدۀ-۳تا-چهار-ه.ق-موزه-ملی-ایران

منابع :

ابن الندیم ، محمد : الفهرست ، بیروت ، ۱۳۹۸ ه.ق

ابن عنبه الاصغر ، کتاب عمدهالطالب ، قاهره ، ۱۴۲۱ ه.ق

ابن اسفندیار : محمد ، تاریخ طبرستان ، به کوشش عباس اقبال ، تهران ۱۳۶۶ شمسی

اولیاء الله آملی ، محمد ، تاریخ رویان ، به کوشش منوچهر ستوده ، تهران ، ۱۳۴۸ شمسی

خواندمیر ، غیاث الدین همام ، حبیب السیر ، به کوشش محمد دبیر سیاقی ، تهران ۱۳۵۳ شمسی

رازی ، فخرالدین ، الشجره المبارکه فی انساب الطالبیه ، به کوشش سید مهدی رجایی ،قم ۱۴۰۹ ه.ق

صابی ، هلال ، المنتزع من کتاب التاجی ، همراه اخبار ائمه الزیدیه فی طبرستان به کوشش ویلفرد مادلونگ بیروت ۱۹۸۷ میلادی

طبری ، محمد ، تاریخ الرسل والملوک ، بیروت ۱۴۰۷ ه.ق

مرعشی ف تاریخ طبرستان ، و رویان ومازندران به کوشش محمد حسین تسبیحی ، تهران ، ۱۳۴۵ شمسی

مسعودی ، مروج الذهب و معادن الجوهر ، به کوشش شارل پلا بیروت ، ۱۹۷۴ میلادی

یاقوت حموی ، ابو عبدالله ، معجم البلدان ، بیروت ، دارالفکر

بخاری ، ابونصر سهل بن عبدالله ، سر سلسله العلویه ، به کوشش سید محمد صادق بحرالعلوم ، نجف ، ۱۳۸۱ ه.ق

حاکم جشمی ، ، محسن ، نخب من کتاب جلا ء الابصار در اخبار ائمه الزیدیه فی طبرستان و دیلمان به کوشش ویلفرد مادلونگ ، بیروت ، ۱۹۸۷ میلادی

ذهبی ، محمد ، سیر اعلام النبلا ، به کوشش شعیب آلارنا وؤط و محمد نعیم العرقسوسی ، بیروت ، ۱۴۱۳ ه.ق

تاریخ جامع ایران  ، جلد هفتم ، صادق سجادی ، تاریخ علویان

تحقیق و پژوهش : مهدی صبور صادقزاده