دوران فرا پارینه سنگی در ایران

دوران فرا پارینه سنگی

الف – مطالعات و بررسی های انجام شده دوران فرا پارینه سنگی در یک قرن گذشته

این دوره یکی از دوره های تعیین کننده در جامعه بشری بویژه جامعه پیش از تاریخ است .در این دوره ایران وخصوصا دامنه کوههای زاگرس نسبت به نقاط دیگر دنیا اهمیت خاصی دارد.در این دوره همه فرهنگ های عصر پایانی آخرین یخبندان را تا پیدایش جامعه تولید کننده و بوجود آمدن جامعه جدید «جامعه کشاورز – دامپرور»را در بر می گیرد.که حدود چهارهزار سال بطول انجامیده است .این دوره در خاور میانه از شانزده هزار سال پیش شروع شده و تا حدود دوازده هزار سال پیش بطول انجامید.

زمان پایان این دوره در خاور میانه با زمان آغاز آن در اروپا هم عصر است .به عبارت دیگر ،در این مقطع از تاریخ ،تمدن خاورمیانه حدود چهار هزار سال از اروپا پیشی می گیرد. در اوایل سده بیستم ،این دوره با اصطلاح میان سنگی شناخته می شد ، اما مدتی است که از اصطلاح فراپارینه سنگی استفاده می شود.

شاخص ها یا دست کم یکی از شاخص های مهم این دوره ، عمومیت یافتن ابزارهای سنگی کوچک ،خصوصا انواع هندسی شکل آنها است. مشخص ترین نمونه های هندسی شکل آنها از انواع هلالی ، مثلثی ، مستطیلی و ذوذنقه ای است . علاوه بر پدیده های اخیر که تقریبا در اکثر فرهنگهای این دوره حضور چشمگیری دارد، در مراحل پایانی این عصر ، و این بار در خاورمیانه ، با اولین نمونه های حیوانات در حال اهلی شدن «سگ» و همچنین برای اولین بار باپدیده نوظهور یکجا نشینی روبرو می شویم . منطقه معروف به هلال حاصلخیز «سواحل شرقی دریای مدیترانه از یک سو و بخشی از جنوب ترکیه و دامنه های زاگرس از سوی دیگر» با داشتن شرایط کاملا استثنایی از نظر وضعیت آب و هوایی و زیست محیطی ، به نظر می رسد یکی از مناطق ویژه در دنیا باشد که کلیه شرایط لازم را برای آغاز شیوه جدیدی از زندگی «یکجا نشینی » در آن زمان دارا بوده است .

فرهنگ زارزی یا زارزین ، شناخته شده ترین فرهنگ این دوره در غرب ایران است . این اصطلاح برگرفته از نام غاری است به همین نام «زارزی» که در کردستان عراق واقع است . فرهنگ اخیر به دوره ای بین ۱۲۰۰۰تا۹۰۰۰سال قبل از میلاد تعلق داشته است.

در ایران ،سکونتگاههای مربوط به این دوره در دو منطقه کاملا مجزا از یکدیگر پراکنده اند ، که به ترتیب اهمیت عبارتند از :

۱- سرتاسر دامنه های رشته کوه زاگرس

 ۲-سواحل جنوبی وشرقی دریای مازندران

انواع-خراشنده-،-سنگ-مادرریزتیغه-،اسکنه-وخراشنده-ناخنی-در-بیستون-وخوزستان  دوران فرا پارینه سنگی

زاگرس مرکزی :

در دره رودخانه گاماسب «کرمانشاه» غاری وجود دارد که خرملی نامیده می شود  این غار را در سال ۱۹۵۶ میلادی یک باستانشناس کانادایی به نام فیلیپ اسمیت کاوش کرد. محل مذکور از عصر پارینه سنگی بعنوان سکونتگاه مورد استفاده قرار می گرفت . ضخامت لایه های باستانی آن حدود ۵٫۵ متر تعیین شده است . آثار بدست آمده از آن ، به سه دوره تمدنی تعلق دارد ،که قدیمیترین آنها به فرهنگ موستری و سپس به فرهنگ بردوستی و جدیدترین آنها به فرهنگ زارزی و دوره اوایل نوسنگی تعلق دارد.

پدیده هایی از نوع ریز ابزارهای هندسی شکل ، و بخصوص مثلثی ، سرنیزه های نوع گراوت ، تیغه ها و ریزتیغه های فاقد رتوش های مایل  ، خراشنده ها، تیغه های کولدار و بالاخره ریزتیغه های هلالی شکل بدست آمده از این غار، از جمله ادواتی است که به فرهنگ زارزی تعلق دارد «یانگ واسمیت ۱۹۶۶ : ۳۹۱ -۳۸۶»  در شمال شرقی کرمانشاه ، غاری بنام وارواسی وجود دارد که حفاریهای انجام شده در این محل نیز نشانه های حضور فرهنگ زارزی را در این غار تایید کرده است . لایه های حاوی آثار فرهنگ زارزی در این غار از سطح فعلی شروع و تا عمق ۱٫۵ متری «حدود پانزده لایه، هر یک به ضخامت تقریبی ده سانتی متر» ادامه پیدا می کند . الزوسکی در گزارش تحلیلی خود آثار مربوط به این دوره را در این غار به چهار واحد تقسیم می کند

واحد ۴«ازلایه A-D »،، واحد ۳« از لایه E-G» ،در زیر لایه های واحد ۴ ، واحد ۲« لایه های H-K» ،در زیر واحد ۳ ، و واحد ۱« از لایه L-O»که حاوی قدیمترین آثار مربوط به این فرهنگ بوده است . آثار بدست آمده از واحد ۱ حدود چهل درصد کل اشیاء را به خود اختصاص داده است  در این واحد درصد بالایی از ابزار های بدست آمده از نوع ریز ابزار است.

در واحد ۲ بیشترین نمونه ها، ریز ابزارها و ابزارهای دندانه دار در همین واحد است که برای اولین بار در عصر زارزی در وارواسی مته های سنگی از نوع کوچک آن مشاهده می شود.

در واحد ۳ تغییر اصلی پایین آمدن تعداد خراشنده ها است، از مشخصات دیگر این واحد حضور چشمگیر ابزارهای ترکیبی «خراشنده ،اسکنه ، و…..» است . فرهنگ زارزی در وارواسی« کرمانشاه» احتمالا همزمان با بردوستی جدید در سخت ترین شرایط آب و هوایی آغاز شد و از بیست تا دوازده هزار سال پیش از میلاد بطول انجامید .

ماده-رنگی-گل-اخرا-،-آویز-از-صدف-و-سنگ-مسطح-با-آثار-گل-اخرا-..از-غارعلی-تپه-مازندران دوران فرا پارینه سنگی

دره خرم آباد

این منطقه در دامنه های زاگرس مرکزی و درشمال شرقی دشت خوزستان واقع است . مهمترین و شاید تنها محل باستانی دوره فرا پارینه سنگی آن در غاری بنام پاسنگرPasangarشناسایی شده است . لایه مربوط به فرهنگ زارزی غار پاسنگر حاوی ۳۷درصد خراشنده ، سی درصد ابزارهایی باکناره دندانه ای ، بیست درصد ریزتیغه های کولدار، چهاردرصد ریزتیغه های روتوش شده ، ۹درصد ریزابزارهای هندسی شکل «مثلثی ،ذوذنقه و هلالی» و بالاخره تعدادی ریز اسکنه و خراشنده هایی در اندازه های کوچک است «تاریخ گذاری در ۱۹۸۷:۴۴۲» به نظر فرانک هول و جیمز فلانری «۱۹۷۶ :۲۰۶-۱۴۷» این محل سکونتگاه یک یا دو خانوار در طول یک فصل یا بیشتر ، در فصل سرما «ازمهر تا اسفندماه» بوده است . این نظر بنابر باقی مانده های استخوانی ارائه شده است .

دوره هلیان

در سال ۱۹۷۳پیتر مورتنسن ، باستانشناس معروف دانمارکی این دره را که در استان لرستان واقع است بررسی کره و سپس موفق شد شش غار گاژل ،سالمر، قلاجا، دارمر، مال گور گلان و مالروز و چند محل باستانی در فضای باز «قراچه    A وقراچه  B سداز مرد،سیمره D-C-B و وربار» را که حاوی آثار مربوط به عصر پارینه سنگی جدید و فراپارینه سنگی بود شناسایی کند «مورتنسن ۱۹۷۴: ۱-۴۷»

دشت ایذه ،ایوه وگل «بختیاری»

این منطقه که دره نسبتا کوچکی واقع در شمال شرقی خوزستان است ،حدود پنجاه کیلومتر مربع وسعت دارد و ارتفاعش از سطح دریا ۱۳۰۰ متر است . یکی از شاخه های رود کارون از میان این دره می گذرد و از ارتفاع نهصد متری به بالا جنگلی است .

در سالهای ۱۹۷۵-۱۹۷۶ یک گروه آمریکایی –ایرانی کار بررسی باستانشناختی این منطقه را به انجام رسانیدند . از میان پانزده محل باستانی شناخته شده در این منطقه ، تنها شش محل حاوی آثار دوره فرا پارینه سنگی بود که قدمت آنها میان ده تا چهارده هزار سال پیش از میلاد می رسید.

تیغۀ-ساده،دندانه-دار،خراشنده-انتهایی-و-سوراخ-کننده-بدست-آمده-از-غار-علی-تپۀ-مازندران  دوران فرا پارینه سنگی محل-نگهداری-و-آرشیو-موزه-ملی

سواحل جنوبی دریای مازندران

در سواحل جنوبی دریای مازندران و دامنه شمالی رشته کوه البرز تا کنون تعداد قابل توجهی سکونتگاه شناسایی شده است. بیشتر قسمتهای این منطقه نسبتا وسیع، پوشیده از جنگلهای انبوه از درختان مختلف است و منطقه به علت کوهستانی بودن ، غارهای زیادی دارد . وضعیت آب و هوایی فعلی تفاوت چندانی با آب و هوای دوره مورد نظر ندارد . زندگی ساکنان این دوره در این منطقه مبتنی بر شکار ، صید و گردآوری مواد غذایی بود.

مطالعات مربوط به این دوره از سال ۱۹۴۸ میلادی آغاز شده است . کالتون و پس از آن مک برنی ، افرادی بودند که این مطالعات را برعهده گرفتند . در ذیل اهم گزارشهای ارائه شده درباره مهمترین محل های مربوط به این دوره در منطقه را مرور می کنیم :

مجموعه غارهای «کمربند،هوتو وآل تپه»هر سه واقع در حومه شهر کنونی بهشهر از جمله مهمترین محل های باستانی مربوط به دوره فرا پارینه سنگی در منطقه است . درباره غار هوتو، متاسفانه اطلاعات منتشر شده بسیار اندک است  و از وضعیت آثار آن چیز زیادی نمی دانیم مگر در گزارشات «کون۱۹۵۲» و در مقابل ، درباره آثار کمربند نوشته های بیشتری وجود دارد .

بیست و هشت لایه شناسایی شده در کمربند، تنها به دو دوره فرا پارینه سنگی و نوسنگی تعلق دارد. قدمت استقرارها در کمربند بین هفت تا ده هزار سال پیش از میلاد تعیین شده است . از طرف دیگر کون«۱۹۵۱ میلادی» صحبت از پیدا شدن اسکلت یک دختر دوازده ساله از نوع نئاندرتال شده است  که با تاریخ فوق همخوانی ندارد .

ابزارهای کمر بند به چند تیغه آبسیدین و تعدادی کوارتز بقیه همه از سنگ آتشزنه محلی ساخته شده است . ابزارها غالبا بر روی تیغه ها ساخته شده و اندازه تیغه ها نسبتا بزرگ است . علاوه بر ابزارهایی از نوع چاقو «چهل درصد» رنده«پانزده درصد» خراشنده « هشت و نیم درصد» ، مته های سنگی « دو و نیم درصد» ، ریز ابزارها از نوع ساده و هندسی شکل «سه درصد» این مجموعه را تکمیل می کند .(هامان) در غار آل تپه «معروف به علی تپه» واقع در بهشهر ، مک برنی موفق شد پس از یک سلسله عملیات حفاری ۲۲ لایه باستانی «استقرار» با ضخامت ۳متر را که در طول ۱۵۰۰ سال تشکیل شده است شناسایی کند.

این لایه ها با توجه به نوع بقایای استخوانی حیوانات آن زمان به پنج مجموعه تقسیم شده است که هر یک از آنها نمایانگر آب و هوای مشخصی است . آزمایشهای انجام شده با روش کربن چهارده، دوره استقرار انسان را در این غار بین ۱۲۵۰۰ سال تا ۱۰۸۰۰ سال پیش از میلاد نشان داده است .«مک برنی ۳۹۸:۱۹۶۸» این دوره تقریبا دو هزار ساله را مک برنی به سه مرحله قابل تقسیم می داند :

مرحله اول A از ۱۲۵۰۰ سال تا ۱۱۷۰۰ سال پیش از میلاد ادامه یافته است. از ویژگی های این مرحله ، عمومیت یافتن ریزتیغه ها و برقراری توازن این نمونه ها با ابزارهای دیگر است «حدود ۵ درصد»

مرحله دوم B از ۱۱۷۰۰ تا ۱۱۱۰۰ قبل از میلاد بطول انجامیده است . در این مرحله ، تولید ریزتیغه ها افزایش یافته است «از ۵درصد به ده درصد»

مرحله سوم C با ناپدید شدن ریز تیغه ها مشخص می شود که این رویداد از ۱۱۱۰۰ قبل از میلاد آغاز و تا ۱۰۷۰۰ قبل از میلاد در همانجا ادامه پیدا می کند . متاسفانه با درگذشت این پژوهشگر ، ادامه تحقیقات در این محل متوقف شد  و انبوه اشیاء و آثار بدست آمده بدون اینکه بررسی شوند، بدست فراموشی سپرده شد .

و-خراشنده-،-تیغه-ساده-وسوراخ-کننده دوران فرا پارینه سنگی بدست-آمده-از-غار-مرخرل-بیستون .موزه ملی ایران

منبع :

جلال الدین رفبع فر ، کتاب تاریخ جامع ایران ، جلد اول ، ص ۳۱ تا۳۷

ب – مطالعات و بررسی های انجام شده دوره فرا پارینه سنگی در عصر کنونی

انسان نخستین در ایران به روایت موزه ملی ، از سری آشنایی با باستانشناسی وت اریخ ایران

نوشتۀ دکتر فریدون بیگلری ، بخش پارینه سنگی و واحد انتشارات موزه ملی ایران . تهران ۱۳۹۷

دوره فرا پارینه سنگی

(حدود بیست هزار تا دوازده هزار سال پیش)

از حدود نوزده هزار سال پیش به این سو کم کم از سرما و یخبندان کاسته شد و با بهترشدن شرایط محیطی ، جمعیت انسانها بتدریج افزایش پیدا کرد و دیگر شکار به تنهایی نمی توانست نیاز غذایی آنها را تأمین کند . بدین سبب صید ماهی ، خرچنگ و صدف در این دوره بیشتر شد و انسانها کم کم به جمع آوری غلات و دیگر گیاهان و ریشه های خوراکی روی آوردند . انسانهای این دوره ابزارهای سنگی ظریف تری از تیغه های کوچک می ساختند و آنها را با صمغ درخت یا قیر به نوک نیزه یا تیر می چسباندند و در این دوره انسان برای اولین بار در شکار از تیر و کمان استفاده کرد . انسانهای این دوره علاوه بر سکونت در غارها ، در محیط های باز و در چادرهای ساخته شده از پوست حیوانات نیز زندگی می کردند . انسان در این دوره مواد غذایی را برای مدت زمان طولانی تر ذخیره می کرد .

مردمان این دوره از شاخ و استخوان حیوانات شکار شده مثل گوزن و بز کوهی ، ابزارهایی مانند سوزن و درفش درست می کردند و از صدف دریایی و دندان حیوانات گردنبند می ساختند . آثار سکونت این انسان در غارهایی در مازندران ، ایلام ، کرمانشاه ، خوزستان ، فارس و مناطق دیگر ایران بدست آمده است . استخوان این انسان ها در غار اشکفت گاوی در فارس یافت شده است . به این دوره از زندگی انسان فراپارینه سنگی گویند .

در پایان این دوره کشت غلات و اهلی کردن بعضی از حیوانات باعث شد که انسان ها بتوانند مدت زمان طولانی تری در یک محل اقامت کنند که کم کم باعث شکل گرفتن روستاهای کوچک اولیه شد .

مکانهای مهم:

• غار خر، پناهگاه ورواسی، محوطه های تنگ جنگه و شیخ روزین (کرمانشاه)
• پناهگاه پاسنگر (لرستان)
• غار اشکفت گاوی، غار انجیری (فارس)
• غار هوتو، غار کمربند، غار کمیشان، غار علی تپه، محوطه کمیشانی (مازندران)
• پناهگاه قلی آباد سنگی، محوطه های دشت ایذه (خوزستان)

یک آویز ساخته شده از صدف که در کاوش باستانشناسی غاری بنام التپه یا علی تپه در مازندران کشف شده است . این صدف سوراخ شده با ریسمانش به گردن آویزان می شد یا آن را به لباس می دوختند این گردن آویز متعلق به دوران فرا پارینه سنگی می باشد. منبع : موزه ملی ایران

منبع :

گزارشات دکتر فریدون بیگلری  معاونت محترم  فرهنگی موزه ایران باستان که نگارنده را در این امر یاری دادند

پژوهش و تحقیق و گرد آوری : مهدی صبور صادقزاده