دوران نوسنگی در ایران

دوران نوسنگی

واژه نوسنگی از سال ۱۸۵۶ تا کنون مورد استفاده پژوهشگران بوده است. و همچنان یکی از بحث انگیز ترین مباحث علمی در شناخت دوره ای معین از گذشته انسان است .

در دوره فرا پارینه سنگی ، مانند دوره های پارینه سنگی ، هنوز انسان بصورت انگل در طبیعت زندگی می کرده است  یعنی از طریق شکار حیوانات ، ماهیگیری و جمع آوری مواد غذایی موجود در طبیعت و بدون هیچ گونه نگرانی برای تولید آنها امرار معاش می کرد. اما با آغاز دوران نوسنگی ، انسان بطور مستقیم به دخالت در امور طبیعت پرداخت و برای نخستین بار ، به اهلی کردن حیوانات «دامپروری و کشاورزی اقدام کرد و از این طریق ، به تولید نیازهای غذایی تمایل نشان داد و بالاخره از موجودی مصرف کننده به موجودی تولید کننده ، یعنی دامدار یا کشاورز یا در اکثر موارد هردو تبدیل شد.

اهمیت کیفی و کمی این دگرگونی موجب شد که دانشمند بزرگ استرالیایی ، گوردون چایلد آن را «انقلاب نوسنگی » یا اولین انقلاب تاریخ بشر نام نهد و این رویداد مهم را در زمره مهم ترین رویدادهای تاریخ بشر بداند . «۱۹۵۱ :  ۳۶»

آثار مربوط به عصر نو سنگی در سراسر ایران شناسایی شده است، اما قدمت آنها در همه جا یکسان نیست . یافته های موجود بیانگر آن است که قدیم ترین و شاید اصیل ترین استقرارهای دوران نوسنگی در غرب ایران و آنهم در سه منطقه  کردستان، لرستان و خوزستان پراکنده است . مهم ترین دوره نوسنگی در ایران فاصله میان اواخر هزاره نهم تا اوایل هزاره ششم پیش از میلاد است . زیرا دوره ای که در طول آن ، گذر از زندگی نیمه کوچندگی با تولید« غالباً تولیدات دامی» به زندگی یکجا نشینی با تولید مواد دامی و نباتی اتفاق افتاده است «پیدایش جامعه روستایی » اغلب محل های باستانی  مربوط به این دوره ، در دامنه های زاگرس قرار دارد. پنج محل باستانی شناسایی شده متعلق به این دوره، در زاگرس شمالی «کردستان عراق» و دست کم چهار محل در زاگرس مرکزی «کرمانشاه» بطور دقیق کاوش شده است . در خوزستان نیز یک محل استقرار متعلق به این دوره شناسایی شده است .

محل های شناسایی شده در زاگرس مرکزی عبارت است از :

۱ – گنج دره «کرما نشاه»

۲- تپه آسیاب «رودخانه قره سو کرمانشاه»

۳ – تپه عبدالحسین «بین خرم آباد وملایر»

۴ – تپه سراب «شرق کرمانشاه »

۵- دشت خوزستان « شمال شرقی خوزستان »

۶- تل موشکی

۷- تپه گوران

گنج دره:

در دره گاماساب ، در ۳۷ کیلومتری شرق شهر کرمانشاه واقع است که ۱۳۰۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد.

ضخامت لایه های باستانی آن ۸ متر است و قطر سطح تپه را حدود چهل متر تعیین کرده اند. فیلیپ اسمیت ، حفار کانادایی، موفق شد در سالهای ۱۹۶۵ تا۱۹۷۴ میلادی حدود بیست درصد ، یعنی هشتصد متر مربع از آن را حفاری کند. پنج لایه باستانی تعداد لایه هایی است که در گنج دره شناسایی شده است و قدمت این لایه ها از حدود۸۶۰۰ تا۷۰۰۰ سال قبل از میلاد است «اسمیت ۱۹۸۶»

آثار بدست آمده از قدیمترین لایه مسکونی گنج دره ، نشاندهنده یک دوره استقرار فصلی برای پرورش دهندگان بز بوده است . تعداد زیادی سیلو و محل های نگهداری مواد غذایی و تعداد زیادی سنگ های کروی شکل ، برای انجام اعمالی نظیر خرد کردن و ساییدن ، و همچنین هاون و دسته هاون در این محل یافت شده است و نیز تعداد زیادی پیکرک های انسانی و حیوانی از جنس گل ، از گنج دره بدست آمده است و اشکال بز و گوسفند در این مجموعه بخوبی قابل شناسایی است . تعداد آنها را حدود ۹۹۰ شیء برشمرده اند . «راژون ۱۹۹۲ : ۱۱۷-۱۰۹ »

بقایای اسکلت ۲۴ انسان نیز بدست آمده که بصورت جمع شده «جنینی» یا درازکش تدفین شده اند. همچنین کودکان را در قبور چهار گوش در زیر کف اتاقها دفن کرده اند . یک تابوت خشتی حامل جسد یک فرد بالغ ، یک نوجوان و یک کودک نیز از این محل بدست آمده است .

ابزارهای بدست آمده از این محل همه از سنگ آتشزنه است . تیغه ها ،خراشنده ها ، تراشنده ها و قطعات دندانه ای نیز فراوان بوده و ضمناً در لایه های فوقانی ظروف سنگی نیز یافت شده است .«هاو ۱۹۸۳ : ۱۱۷»

البته تمام بازمانده های مسکونی این دهکده کوچک و فصلی متعلق به دوران نوسنگی بی سفال است .

باید گفت که همانند تپه آسیاب و چغابنوت ، هیچ اثری از معماری در اوایل سکونت ، دراین دره بدست نیامده است و در اواخر دوره سکونت ، چندین اتاق کوچک با دیوارهای چینه ساخته شده است که به احتمال زیاد یا برای نگهداری گوسفند و بز یا به عنوان انبار غله ایجاد شده اند . در محوطه های روباز، آثار اجاق وچاله های ساده کوچک با قلوه سنگ هایی که در اثر حرارت ترک خورده بودند وجود داشته است .

کهن ترین شواهد دال بر اهلی کردن بز، که متعلق به ۱۰۰۰۰سال پیش یا کمی بیشتر است ، از گنج دره بدست آمده است . گذشته از گوسفند و بز و کشاورزی محدود فصلی ، شکار جانوران بزرگ سم دار نیز بخشی از معیشت ساکنان فصلی این مکان را تامین می کرده است . .

صنعت سنگ در گنج دره ،قابل قیاس با دهکده های هم دوره ای آن یعنی تپه آسیاب ، چغابنوت و تپه علی کش است و برخلاف بسیاری از این دهکده های کهن در زاگرس ، هیچ اثری از ایسیدین «نوعی سنگ شیشه ای آتشفشانی» درگنج دره یافت نشده است.

مانند تمامی محوطه های اوایل نوسنگی ، پیکرک های گلی جانوری و انسانی از گنج دره بدست آمده است که از نظر هنری با یافته های تپه سراب ،علی کش و چغابنوت قابل مقایسه نیست . « مطلب نگاشته شده در بخش نوسنگی در موزه ملی ایران»

تپه آسیاب

تپه آسیاب یک محل باستانی با وسعت بیست هزار متر مربع در کنار قره سو در دشت کرمانشاه بوده که در ارتفاع ۱۳۳۰ متری از سطح دریا قرار دارد و تنها ۱۳۰ متر مربع آن حفاری شده است . ضخامت لایه های باستانی آن ۲٫۵ تا ۳ متر اعلام شده است . این محل را در سالهای ۱۹۵۹- ۱۹۶۰میلادی هاو باستانشناس آمریکایی و یکی از دستیارانش ، بریدوود مورد کاوش قرار دادند . چندین آزمایش کربن چهارده بر روی بقایای استخوانی ، قدمتی میان ۷۸۰۵ تا ۶۷۵۰ سال را نشان داده است تنها اثر معماری شناخته شده در تپه آسیاب به یک فرو رفتگی استوانه ای شکل کم عمق ، بقطر حدود ۸ تا۱۰ متر مربوط می شود که ساختار آن به یک خانه نیمه زیر زمینی شباهت دارد. « بریدوو  وهاو ۱۹۶۰:  ۶۳-۶۸»

باتوجه به تعداد بسیار زیاد باقیمانده های استخوانی مربوط به حیواناتی چون گوسفند ، گراز، روباه قرمز، گاو «همه از نوع وحشی » و همچنین تعداد اندکی بز «یک شاخ کامل  و دو شاخ شکسته » که در مرحله اهلی شدن بوده اند، نمی توان به راحتی از یک اقتصاد تولیدی و حتی یک استقرار دائم در تپه آسیاب سخن گفت .

همچنین باستانشناسان در این محل بقایای دو اسکلت را که با گل اخرا اندود شده اند ، پیدا کرده اند .

و نیز اشیائی نظیر دستبند از جنس مرمر و قطعات اشیاء گلی از جماه مهره و آویزهای کوچک و حتی قسمتهایی از پیکرک های گلی «پیکرک های حیوانی چهار عدد، انسانی سه عدد و اشیاء هندسی » بدست آمده است . ظروف سنگی به شکل کاسه نیز از آثار بدست آمده از تپه آسیاب است. «شمان  بسراتBesrat ۱۹۷۴:  ۱۷-۱۱»

تپه عبدالحسین 

این تپه با ۶٫۵ متر بلندی در ارتفاع ۱۸۶۰ متری از سطح دریا قرار گرفته است . و محل آن میان ملایر و خرم آباد ، در دره قشلاق نزدیک به شهر فعلی نورآباد در جنوبی ترین نقطه دره نهاوند است .

هدف اصلی از حفاری این تپه ، بررسی و آزمون مرحله انتقال از دوره گردآوری به دوره تولید مواد غذایی و همچنین تحقیق درباره شرایط محیطی مربوط به اوائل دوران نوسنگی بوده است . آثار باستانی بدست آمده از این محل ، به هزاره هفتم پیش از میلاد تعلق دارد . آثار این محل نیز متعلق به دو دوره قبل و بعد از سفال است و هرکدام از این دو دوره ، دارای طبقات خاصی است .

به نظر میرسد که قدیمیترین لایه های استقرار این محل به یک اردوگاه فصلی «زمستانی» تعلق دارد و فاقد آثار معماری سخت و محکم است ، اما تعدادزیادی اجاق ومحل ذخیره مواد غذایی دراین لایه پیدا شده است . در لایه های بالایی ،آثار معماری با خشت های مستطیل شکل و کف های اندود شده وبعضا باگل اخرا رنگ آمیزی شده، دیده می شود که به خانه های چند اتاقه بانقشه چهارضلعی تعلق داشته است . باقیمانده های گندم و جو کشت شده نیز از آغاز دوره اول به دست آمده است.

میان لایه مربوط به دوره اول و دوم یک خلأ به چشم می خورد که با قشرش از خاک رس قهوه ای مشخص می شود . سفال ها در آغاز خشن ، ساده، با رنگ نخودی و دست ساز است که با شاموت گیاهی ساخته شده است . سفال منقوش در این منطقه کمیاب است و ۶۹ قطه سفال منقوش بدست آمده ، کمتر از ۳درصد کل سفال ها را تشکیل می دهد. طبق نظر حفاران سفال های منقوش به هزاره ششم و پنجم پیش از میلاد تعلق دارد .«پولار ۱۹۷۹:  ۱۵۳-۱۵۵»

سفال منقوش بدست آمده ، از نوع مشخص اواخر دوران نوسنگی است . از بیشتر لایه های این تپه ، پیکرک های گلی ، سر دوک و اشیاء ژتون مانند کشف شده است . ابزارهای استخوانی ، قطعات شکسته کاسه های سنگی ، انواع کوبنده ها، هاون ها، دسته هاون و سنگ ساب های بدست آمده مربوط به دوره اوایل نوسنگی است . فناوری بکار رفته در ساخت آنها ، مشابه گنج دره و تپه آسیاب است . شانزده قطعه آبسیدین از این محل بدست آمده که یازده قطعه آن به معدن نمرود داغ در شرق ترکیه تعلق دارد.

در هر دوره تمدنی تپه عبدالحسین ، ریزتیغه هایی با لبه های براق وجود دارد . هیچ اثری از سکنه و میکرولیت های هندسی شکل و تبرهای سنگی دیده نشده است . تشابه قابل توجهی میان ابزارهای دوره اول عبدالحسین و تپه گنج دره به چشم میخورد . بقایای استخوانهای بز و گوسفند اهلی و همچنین حیوانات وحشی از نوع آهو ، خرس، گرگ و پلنگ و بالاخره گیاهانی نظیر جو ،گندم، عدس ،لپه وبادام ازاین محل بدست آمده است .

توضیحات بخش نوسنگی موزه ایران باستان را به شرح ذیل مشاهده می کنیم

این تپه استقراری کوچک از دوران نوسنگی بین هزارۀ هفتم و هزارۀ پنجم پیش از میلاد است و در سال ۱۳۵۷ شمسی با هدف بررسی دورۀ انتقال از« گردآوری _ شکار ورزی» به دورۀ آغازین (اهلی سازی گیاهان وحیوانات)و نیز تحقیق دربارۀ شرایط  محیطی اوایل نوسنگی ، توسط خانم جودیت پولار کاوش شد .

آثار و بقایای فرهنگی شناسایی شده در تپۀ عبدالحسین به دو مرحلۀ پیش از سفال و با سفال تقسیم شده است . با توجه به عدم کشف آثار معماری بنظر می رسد که نخستین لایه های استقراری یک قرارگاه فصلی بوده که در آن اجاق و محل ذخیرۀ آذوقه دیده شده است . استقرار در طول دورۀ نوسنگی بدون وقفه ادامه داشته ، در لایه های بالاترِ مرحلۀ پیش از سفال ، آثار معماری با خشت های مستطیل شکل با سطوح و کف های دارای اندود مشخص شده است .

در مرحلۀ با سفال به سبب مضطرب بودن نهشته ها ، آثار مشخص و روشنی از معماری و دیوار کشف نشده و تنها دربرش دیوارۀ کارگاههای کاوش ، آثار داغ آنها به وضوح قابل تشخیص بوده است . بیشتر سفالهای تپۀ عبدالحسین از نوع زمخت و سادۀ بدون نقش هستند که با حرارت پخت و کیفیت نامناسب تولید شده اند . در بیشتر لایه ها یافته هایی نظیر پیکرک های حیوانی ، سردوک سنگی ، کوبنده ، دستۀ هاون و سنگ ساب بدست آمده است که همگی از شاخصه های مشترک محل های زندگی اوایل نوسنگی هستند .

انواع ابزارهای سنگی همچنین تعداد ی ابزار از جنس سنگ آبسیدین از این محوطه کشف شده است . گندم و جو از آغاز مرحلۀ پیش از سفال کشت شده اند . از این رو بنظر می رسد که اهلی سازی گیاهان در تپۀ عبدالحسین در مراحل اولیه نبوده است . مطالعۀ مقدماتی بقایای جانوری نشاندهندۀ وجود حیواناتی نظیر بز ، گوسفند ، آهو، گرازوگرگ است . همچنین در میان اسکلت های انسانی متعلق به دوران نوسنگی ، جمجمۀ یکی از افراد (زن میانسال ۲۰ تا۴۰ساله) دچار تغییر شکل عمدی (مصنوعی) شده است . جمجمۀ این فرد در زمان نوزادی با دو باند پهن بسته شده و در نتیجه قسمت پیشانی و پشتی جمجمه ، باریک و درازتر از حالت عادی شده است . سنت شکل دهی تعمدیِ جمجمه از دیگر محوطه های نوسنگی همزمان با تپۀ عبدالحسین در ایران نظیر گنج دره و علی کش نیز شناسایی شده است . « برگرفته از مطلب نگاشته شده در بخش نوسنگی در موزه ملی ایران»

تپه سراب

این محل باستانی در هفت کیلومتری شرق کرمانشاه ، در منطقه ای مناسب برای یک استقرار دائم از نظر پوشش گیاهی و جانوری و منابع آبی واقع شده است. این محل را در سال ۱۹۶۰ میلادی گروهی از باستانشناسان از موسسه شرق شناسی دانشگاه شیکاکو کاوش و حدود ده درصد از تپه را حفاری کردند . قدمت آثار آن حدود ۶۳۰۰ تا ۶۰۰۰ سال قبل از میلاد تعیین شده است .

معماری این تپه جایگاهی ویژه دارد .شش تا هفت خانه که به نظر می رسد هر یک برای زندگی دوازده تا بیست نفر گنجایش داشت شناسایی شده است . این خانه ها دارای نقشه مدور است و قطر هر یک از آنها چهار تا شش متر تعیین شده است.

حدود ۲۴۰۰ قطعه شیء گلی از تپه سراب بدست آمده که «برومن» آنها را به پنج دسته تقسیم کرده است : پیکرک های حیوانی ، پیکرک های انسانی ، اشیاء با اشکال تجریدی ، اشیاء با اشکال هندسی و اشیاء با اشکال متفرقه  « ۱۹۹۰ : ۱۱»

در میان پیکرک های حیوانی ، نمونه هایی از پیکرک سگ «۳۳عدد» ، گراز «۴۲ عدد» بز و گوسفند «۲۵۵عدد» جانورانی با دم آویزان «۲۹عدد» ،با دم بطرف بالا «۶۱ عدد » با دم در امتداد بدن «۹۲عدد» و بالاخره به ۲۵۸ عدد پیکرک غیر قابل طبقه بندی بر می خوریم.

از ۶۵۰ عدد پیکرک انسانی به دست آمده ، هیجده عدد مذکر و بقیه مونث هستند. در بین نمونه های اخیر ، مجسمه زنی در حالت نشسته وجود دارد که مشخصه های الهه مادر عصر حجر در اروپا را تداعی می کند. این مجسمه نسبتاً کوچک، به الهه سراب معروف است و در حال حاضر در موزه ملی ایران به نمایش گذاشته شده است . در میان اشیاء تجریدی ، با پیکرک های ساقه ای شکل ، حلزونی و غیره روبرو هستیم . اشیاء هندسی شکل نیز در شکل های دیسک مانند ، مخروط ، گلوله ای ، چند وجهی و مکعبی دیده می شود .

در توضیحاتی که در بخش نوسنگی موزه ایرا ن باستان درج شده  ، چنین آمده است .

تپه سراب ماندگاهی (محل استقراری) فصلی بوده که حدود ۶۸۰۰ سال پیش از میلاد توسط دامداران کوچرو که در دشت های مرکزی کوه های زاگرس می زیستند ، اشغال شد .

این تپه کوتاه که امروز نابود شده ، در نزدیکی کرمانشاه قرار داشته است . دام اصلی ساکنان این ماندگاه فصلی بز و گوسفند بود، اما وجود استخوان برخی جانوران وحشی سم دار در محل ، نشان دهندۀ پرداختن به شکار توسط این دامداران دورۀ اوایل دوران نوسنگی است که آن را با معیشت دامداری آمیخته بودند . مانند بسیاری از ماندگاههای دامداران کوچروی معاصر ، هیچ اثری از معماری در تپه سراب وجود ندارد . بنابراین می توان گمان کرد که ساکنان فصلی این مکان در پناهگاههای ساخته از حصیر و نی بیتوته می کردند . درکاوش هیئت باستانشناسی کانادایی ، آثار کمرنگی از دیواری چینه ای بدست آمده که نشاندهندۀ وجود کلبه های محقر گلی در اواخر دورۀ سکونت در این محل است . روش ساخت ظرف های سفالی ساکنان تپه سراب به سبک سنت سفالگری زاگرس مرکزی که شبیه آنها در تپه های همزمان جارمو (اکنون در کردستان عراق است) و گوران ( در دشت هلیلان) گزارش شده اند.

ساکنان تپه سراب مجموعه ای بزرگ از پیکرک های گلی جانوری و انسانی از خود برجای گذاشته اند ؛ دو نمونۀ آنها که در اینجا به معرض نمایش گذاشته شده است ، از شاهکارهای فن و هنر پیکرک سازی دوران نوسنگی بشمار می آیند . پیکرک یک زن که در دنیا به «ونوس سراب»شهرت یافته است ، به شدت مسبک و انتزاعی ساخته شده است و در عین حال دارای تناسبات اندامی بسیار دقیق است . در نقطۀ مقابل این سبک ، مجسمۀ گرازی است که یکسره طبیعی ساخته شده و حتی جزئیاتی مانند موهای زبر بدن و پوزۀ جانور نشان داده شده است ؛ این پیکرک نیز با رعایت دقیق تناسب اندامی ساخته شده است .

تپه سراب در سال ۱۳۳۹ خورشیدی (۱۹۶۰میلادی) توسط دکتر رابرت بریدوود از مؤسسۀ شرقی دانشگاه شیکاگو کاوش شد . در سالهای بعد این تپه چندبار توسط یک هیئت باستانشناسی از دانشگاه تورنتوی کانادا بازبینی شده است . « مطلب نگاشته شده از بخش نوسنگی در موزه ملی ایران»

دشت خوزستان

در انتهای شمال شرقی خوزستان ، دشت وسیع دهلران واقع است . یافته های باستان شناختی حکایت از آن دارد که این محل بین ۷۵۰۰ تا ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد مسکونی بوده است .

بررسی های فرانک هول  و همکارانش  در سال ۱۹۶۰ میلادی منجر به شناسایی سیزده محل باستانی در کنار دو رودخانه میمه و داویچ شد.  این تپه های باستانی میان یک تا ۱٫۵ کیلومتر مربع و یک تا هفده متر ارتفاع دارد. در رسوبات باستانی این محل ها  آثاری از دهکده ها و شهر ها وجود دارد. در این مجموعه، تنها سه محل چغاسفید ، علی کش ،و تپه سبز بیش از محله های دیگر در چهار چوب دوره مورد نظر ما قرار می گیرد  . تپه چغاسفید ، تنها محلی است که در کنار یک محل مسکونی امروزی «روستای دهلران » قرار دارد در اینجا تنها به معرفی اجمالی آثار تپه علی کش اکتفا می شود . زیرا این محل با دوره مورد نظر ما ارتباط مستقیم دارد.

تپه علی کش با قطر ۱۳۵ متر و ضخامت لایه های باستانی هفت متر که سه متر آن زیر سطح فعلی زمین قرار دارد، یکی از مهم ترین و قدیمیترین استقرارهای عصر نوسنگی در ایران و جهان بشمار می رود . هول و همکارانش با حفاری ۱۱۵ مترمربع از سطح این تپه موفق شدند باقیمانده های سه دوره فرهنگی مربوط به دوران نوسنگی را شناسایی کنند دوره اول که به «فاز بُزمرده» معروف است ، قدیمیترین دوره سکونت در منطقه بشمار می رود . آثار بدست آمده از این مرحله ، به دولایه با ضخامتی حدود دو متر تعلق دارد ، که در سطحی حدود ۵۰ متر مربع پراکنده است. دوره یا مرحله دوم به«فاز علی کش»معروف است ، که دولایه را باسه متر ضخامت به خود اختصاص داده است . مرحله سوم یا «فاز محمد جعفر» دولایه بالایی را دربر می گیرد که ضخامت این دو لایه حدود ۱٫۶ متر و سطح حفاری شده آن حدود یکصد متر مربع است . جدیدترین سالیابی انجام شده ، قدمت فاز بُزمرده را ۸۲۰۰ تا۷۲۰۰ سال پیش از میلاد و فاز علی کش را ۷۲۰۰ تا ۶۴۰۰ سال پیش از میلاد و فاز محمدجعفر را ۶۴۰۰ تا ۶۱۰۰ سال پیش از میلاد تعیین کرده است .

شاخص های معماری مربوط به فاز بزمرده را می توان به وجود دیوارهایی با ضخامت بین ۲۵ تا۴۰ سانتی متر خلاصه کرد. وجود چند اتاق در یک خانه نیز در این فاز تایید ، اما هیچ اثری از اجاق دیده نشده است . در دوره دوم فاز علی کش ، ضخامت دیوارها به حدود یک متر می رسد. خانه ها بیش از یک اتاق دارد و اندازه اتاق ها حدود ۳ متر در ۳ متر است . هر خانه احتمالا حیاطی داشته که در گوشه آن یک یا چند اتاق می باشد. معماری فاز سوم با خانه هایی با پی های سنگی و چانه های گلی که بر روی آنها قرار می گرفت و دیوارها را تشکیل می داد، مشخص می شود دیوارها با گل نیز اندود می شد و ضخامتشان به یک متر می رسید . فازهای بزمرده و علی کش فاقد سفال است و تنها در فاز محمدجعفر سفال وجود دارد. از نظر اقتصادی در فاز بزمرده شکار و گردآوری همچنان در کنار تولیدات دامی و کشت غلات بصورت بسیار محدود «گندم و جو دو شیاره» وجود داشته است . ازهمین فاز، تعدادکمی پیکرک حیوانی بدست آمده است . اما از نمونه های انسانی آن هنوز خبری نیست . در فاز علی کش نیز کشت گندم شش شیاره و جو دو شیاره ، یعنی همان دو نوع غله ای که در فاز بزمرده کشف شده است.

مواد گوشتی را بیشتر گوشت بز اهلی تشکیل می داد . گوسفند اهلی شده هنوز کمیاب بود و شکار حیواناتی چون غزال ، گور خر و گاو وحشی رایج بوده است. در فاز محمدجعفر، علاوه برکشت گندم و جو ،کشت عدس نیز رایج بوده است. بز و گوسفند نگهداری و شکار نیز کماکان معمول بوده است . داس هایی از نوع میکرولیت با دسته استخوانی فراوان دیده شده و ابزارهای استخوانی نظیر درفش و سوزن  همچنین بافت حصیر و سبدهای حصیری و ساخت ظروف سنگی متداول بوده است . در فاز علی کش ، ساخت مجسمه گلی بز ادامه داشته و پیکرک های انسانی نیز به آن افزوده شد . مردگان را پس از اندود کردن با گل اخرا در حصیر می پیچیدند ، سپس بصورت جمع شده و همراه با تزئینات شخصی در داخل منازل دفن می کردند . «هول ۱۹۷۷: ۲۲۷» و در نتیجه گنج دره و علی کش ، قدیمیترین دهکده های منطقه و به احتمال زیاد در کل جهان بشمار می روند .

تل موشکی

تل موشکی تپۀ کوچک مدوری است با ابعاد ۷۰* ۷۵متر که در مرودشت واقع و در چند صد متری شمال غرب تلجری و حدود ۱۲کیلومتری جنوب شرقی تخت جمشید قرار دارد.

موارد فرهنگی بدست آمده از کاوش تل موشکی ، معرف قدیمی ترین مرحلۀ نوسنگی فارس است .

این محوطه نخستین بار توسط واندنبرگ درسال ۱۳۳۱ خورشیدی (۱۹۵۲میلادی)و سپس توسط هیئت ژاپنی به سرپرستی فوکایی در سال ۱۳۳۴ خورشیدی کاوش شد . هیئت ژاپنی کل نهشته های کاوش را به ۵ لایه تقسیم کرد که لایه V ازهمه قدیمی تر است . به ظاهر هم چینه و هم خشت (به اندازۀ ۲۵*۵/۱۰*۵/۱۲سانتی متر) در معماری اینجا بکار رفته است . اما بناهای باقیمانده نقشۀ معماری  کاملی را نشان نمی دهد .

سفال از تمام لایه ها بدست آمده و شامل دو گونه با پوشش گلی با پوشش گِلیِ غلیظ قرمز و نخودی است که از این دو ، سفال قرمز فراوان تر است . ویژگی متداول سفال موشکی وجود زاویه ای تند در بدنۀ ظروف است . مجموعۀ دست ساخته های بدست آمده از تل موشکی (همچون تل جری) ساده و شامل ابزارهای استخوانی و سنگی ، شمار اندکی درفش از جنس مس چکش کاری شده ، تیغه های سنگی ، لب آویز و دست بندهای سنگی ، تزئیناتی از جنس صدف و پیکرک های سادۀ حیوانی است . « برگرفته از مطلب نگاشته شده در بخش نوسنگی در موزه ملی ایران»

تپه گوران

تپه گوران (۶۸۰۰تا ۵۵۰۰ سال پیش از میلاد) یک روستای نوسنگی در دره هلیلان در میان رشته کوههای زاگرس است . این تپه صد متر طول ، هفتاد متر عرض و هشت متر از زمین های اطراف ارتفاعش بلندتر است . همانند دیگر محوطه های دوران نوسنگی قدیم در دره های زاگرس ، استقرار در تپه گوران نیز بصورت فصلی بوده و هنگامی که روند اهلی کردن برخی جانوران و دانه ها آغاز گردید ، این تپه توسعه پیدا کرد و به یک روستای دائمی با سفال و معماری تبدیل شد . ساکنان این تپه ، مردگان خود را در زیر کف خانه های خود دفن می کردند .

در سه لایه پایینی هیچ سفالی بدست نیامده است . اما در لایه های پس از آن ، یک گونۀ ابتدایی و خشن سفال قهوه ای مایل به خاکستری بدست آمد که مشابه سفالهای ابتدایی سراب ، گنج دره و چغابنوت است . این سفال خشن اولیه بزودی به چندین گروه از سفالهای نخودی منقوش و یک گونۀ دیگر سفال منقوش تحول پیدا کرد که مانند نوع منقوش جارمو در بین النهرین و سراب است .

زیورآلات ساخته شده از استخوان ، سنگ مرمر ، سنگ سیاه و سفید و سنگ گچ توسط ساکنان محوطه مورد استفاده قرار می گرفت . همانند برخی دیگر از محوطه های نوسنگی قدیم ، در این محوطه لب آویزهای سنگی به منزلۀ زینت صورت استفاده می شد . مجسمۀ گلی حیوانات به شکل گوسفند ، بز ، سگ و خرس و همچنین پیکرک های انسانی از این محوطه بدست آمده است .

صنایع سنگی عبارت بود از سنگچرت محلی و ریزتیغه های آبسیدین که احتمالاً از دریاچۀ وان به این محل منتقل شده اند . کاسه های سنگی باشکل های ساده در سرتاسر دورۀ نوسنگی ساخته می شد. در لایه های اولیۀ دوران نوسنگی بدون سفال ، ابزار و آسیاب دستی سنگی که مربوط به کشاورزی یا غلات هستند نایاب بود ، اما در آغاز دورۀ کشاورزی تعداد آنها افزایش یافته است . بازمانده های استخوانی جانوری از تپه گوران شامل بز ، گوسفند ، آهو ، گوزن قرمز ، گاو نر وحشی ، گراز وحشی و همچنین ماهی است . تپه گوران در سال ۱۳۴۲ خورشیدی (۱۹۶۳میلادی) توسط باستانشناس دانمارکی ، پِدِر مورتنس کاوش شد .  «مطلب نگاشته شده از بخش نوسنگی در موزه ملی ایران»

 

 

منابع :

جلال الدین رفبع فر ، کتاب تاریخ جامع ایران ، جلد اول ، ص ۳۷ تا۴۵ مبحث دوران نوسنگی

بخش دوران نوسنگی موزه ایران باستان

تحقیق و پژوهش : مهدی صبور صادقزاده