ساسانیان و برآمدن آنها

ساسانیان

بازسازی تاریخ اوایل ساسانیان هنوز دشوار است و در این میان ،بدست دادن سالشمار رویدادهای آن به شکل قطعی تاکنون ممکن نشده است .

از این میان ،دو سالشمار طراحی شده از سوی تقی زاده و هینینگ «۱۹۵۷: ۹۹،۱۰۶،۱۲۱» هنوز قابل بحث هستند و با اینکه محاسبات هینینگ اکنون بیشتر قابل تایید بنظر می رسد، مطالعات دیگر آنرا تکمیل و گاه تصحیح کرده است .  «فرای ۱۹۸۳: ۱۱۸ ،۱۱۹ – شیپمن ۱۹۹۰: ۱۳»

به هر حال در پی پیشرفت های نظامی و سیاسی بابک ،وی پسر ارشدش ، شاهپور را به جانشینی برگزید و سکه های مشترک ایشان نیز مؤید همین مسئله است . سپس ،بابک از اردوان چهارم ،شاهنشاه اشکانی درخواست کرد که منصب  گوچهر را به شاهپور واگذار کند .لیکن اردوان این درخواست را نپذیرفت چراکه از نفوذ بیش از حد بابک در منطقه هراس داشت و بابک را شورشی نامید«طبری :۳۸ – ۳۹»

تاریخ مرگ بابک بدرستی مشخص نیست لیکن وی دراین زمان «۲۲۱-۲۲۰ میلادی» بدرود حیات گفت و مرگ او ماجراهای در حال انجام را تسریع کرد .   « تقی زاده۱۹۴۳-۱۹۴۶: ۴۱، گوبل۱۹۷۱:۹۷،ویدن گرن۱۹۷۱: ۷۲۵»

شاید بابک قبل از سال ۲۱۰ میلادی درگذشته باشد . اما بعد از او اردشیر بابکان دیگر از برادرش شاهپور بابکان اطاعت نکرد و مابین آن دو اختلاف افتاده و نزاعی در گرفت .

نیم تنه گچی صاحب منصب ساسانیان بدست آمده از حاجی آباد فارس محل نگهداری در موزه ملی

نلدکه گزارش کرده است براساس نسخه مجهول المؤلف اسپرنگر، به منظور تکمیل روایت طبری ، شاهپور به منظور نبرد با اردشیر سپاهی تدارک دیده و از استخر مرکز حکومتش عازم دارابگرد محل استقرار اردشیر شد لیکن درمیان راه بر اثر سانحه ای درگذشت . و پس از این واقعه اردشیر به استخر واردشد «نلدکه ۱۳۵۸: ۴۴ – شهبازی ۱۳۸۹: ۹۷ – بازورث ۱۹۹۹: ۸ »  وتاج شاهی را برسر گذاشت  و فرمان داد که تصاویر خود و پدرش را بر دوطرف سکه جدید ضرب کنند «گوبل ۱۹۷۱ :  ۷۵»

اردشیر بابکان سپس قیام خود را درسال ۲۱۱ میلادی طرح ریزی و اجرا نمود که نخستین سکه های او در این اوان ضرب گردیده است .«آلرام ۱۹۹۹: ۶۸ – آلرام وگیزلن ۲۰۳۳: ۹۳»

طبری گزارش کرده است که برادران اردشیر و تعدادی از نزدیکانش شروع به توطئه نمودند که اردشیر از ماجرا اطلاع پیدا کرده و آنها را بقتل رسانید . در اینزمان اهالی دارابگرد سر بشورش برداشته که منجر به تسخیر آنجا شد  و نشانگر آن این بود که ظاهراً استخر و دارابگرد محل مناسبی جهت پایتخت و استقرار اردشیر نبوده و شهر گور «فیروز آباد»را مرکز قدرت خود قرار داده و آنجا را اردشیرخوره نامگذاری کرد. وی در حوالی این شهر محلی را که بعد ها قلعه دختر نامیده شد و تنها راه ورودی اردشیر خوره بوده جهت سکونت درنظر گرفته و در دشت اردشیر خوره و در مقابل دریاچه کوچکی قصر خود را بنا کرد .که بعدها به آتشکده شهرت یافت . در پیرامون فیروز آباد قدیمیترین آثار بجا مانده اردشیر را می توان ملاحظه کرد. در سنگ نگاره جنب پل فیروز آباد اهورا مزدا تاج پادشاهی را برسر اردشیر بابکان که درپیشاپیش ملازمانش است می گذارد . «هینتس ۱۹۶۹: ۱۱۹ ،۱۲۳- واندنبرگ ۱۹۸۴: ۶۲،۶۴،۱۲۶»

ظرف شیشه ای نیاول گیلان دوره ساسانیان آرشیو موزه ملی…

درآن عصر که پادشاهی اشکانی روزبروز تضعیف شده و آشفتکی و نابسامانی در آن حکومت بیشتر جلوه میکند ، اردشیر بابکان هر روز برقدرت نظامی ، اقتصادی خود می افزود . پس از مرگ بلاش پنجم که درسال ۲۰۷ میلادی اتفاق افتاد و به حکومت رسیدن بلاش ششم ، باز هم اختلافات داخلی اشکانیان بیشتر و جدی تر شد و در همین تاریخ بود که کاراکالا امپراطور روم شد  حمله مجدد به سرزمینهای اشکانی را در سر می پروراند . و بلاش ششم که دوتن از فراریان دربار رومیان را پناه داده بود . به کاراکالا بهانه داد که تهدید خود را عملی کند . اما بلاش با توصیه نجبا و توان ضعیف قوای نظامی خود پناهندگان را به رومیان مسترد کرد. و از درگیری با کاراکالا حذر نمود . «زرین کوب ۱۳۶۴: ۴۰۱،۴۰۵»

چندی بعد اردوان چهارم برادر بلاش بر او شورید و او را از حکومت خلع کرد و خود پادشاه اشکانی گردید .«۲۱۳ میلادی» اردشیر بابکان در ایامی که اردوان چهارم گرفتار مشکلات خارجی و داخلی بود قدرت خود در پارس را مستحکم کرده و به سرزمینهای جانبی فارس مانند کرمان، اصفهان ، خوزستان و کرانه های خلیج فارس تاخت و تاز می کرد.«طبری ۳۹/۲ -۴۰» سرانجام اردوان چهارم که بعداز سال ۲۱۸ میلادی از نبرد با رومیان فارغ گشته بود توجهش به اردشیر بابکان معطوف گردید و به گزارشات مورخان دیوکاسیوس «دیو ۸/۲-۳ ، ۱۹۵۵: وطبری ۲/۴۰» سه جنگ سرنوشت ساز میان آنها اتفاق افتاد .«پیگولوسکایا ۱۳۶۷:۲۱۹» در نبرد آخر که در دشت هرمزگان روی داد ،اردوان کشته شد.  «طبری :۲/۴۰- دینوری ۱۹۶۰: ۴۲» محل این نبرد را پیشتر در گلپایگان دانسته اند «ویدن گرن ۱۹۷۱: ۷۴۳، ۷۴۴» اما مطالعات جدید این مکان را پیرامون شهر رامهرمز میداند «شهبازی۲۰۰۴: ۴۶۹ » از آن پس،اردشیر را شاه خواندند .«طبری ۲/۴۰ – آلرام ۱۹۸۶ :۱۸۷»

طاق بستان کرمانشاه قدمت ساسانی عکس از سعید ازناوه آرشیو میراث فرهنگی کشور..

این پیروزی در نقش برجسته تنگاب در فیروز آباد جاودانه گشت مرگ اردوان چهارم بطور قطع اشکانیان را ساقط نکرد. چرا که آنها  هنوز میانرودان را در دست داشتند و بلاش ششم در تیسفون مستقر شده بود . دور از انتظار نیست که اردشیر در پی این وقایع ، مناطق قم ، ری و همدان را تسخیر کرده و قدرتش را در ایران مرکزی تقویت کرده باشد .اردشیر در پایان سال ۲۲۵ میلادی به آذربایجان تاخت و آنجا را نیز متصرف شد. بعداز این تصرف به سراغ تیسفون رفته و آنجا را نیز فتح نموده و در آنجا رسما تاج شاهی برسر نهاد . لشکر کشی های اردشیر پس از آن ،منجر به تصرفاتش در کرانه های دریای عمان و خلیج فارس شد«شیپمن۱۹۹۰: ۱۷،۱۵»

باری مقاومت دودمان اشکانی کماکان ادامه داشت «تذکره اربیل: ۱۹» چراکه پسران اردوان چهارم جبهه جنگ را به منطقه ارمنستان بردند «دیو ۱۹۵۵:۳-۸۰/۲» اینچنین بود که ارمنستان تبدیل به مرکز فعالیت علیه ساسان گردید و باید گفت ارمنستان یک حوزه شهربانی مرزی میان ایران و روم بوده که رومیان نمی خواستند ارمنستان و منافع خود را در آنجا از دست بدهند .اردشیر برخلاف اشکانیان در مقابل رومیان حالت تهاجمی بخود گرفته و در میان سپاه خود، هویت ایرانی ، احساسات قومی ، دینی و ملی را تبلیغ وتشویق می کرد. «موزیگ _ والبرگ ۲۰۰۴ – ۲۰۰۵: ۱۰۷- ۱۲۹ »

او نقش بسزایی در گسترش ایدئولوژی مزدا پرستی مرتبط یا خدا و دارنده فره ایزدی ایفا نمود. تسلط بر ارمنستان و شمال میانرودان و راههای بازرگانی این نواحی ، توسط اردشیر بابکان  ، امپراطور روم را تحریک می نمود .  اما اردشیر قبل از در گیری با رومیان طی  یورشهای قوی و پیروز مندانه  ایالات خوارزم ، سیستان ، خراسان و گرگان را تصرف کرد «شهبازی ۱۳۸۱: ۳۴ – همو۱۳۸۹: ۲۶۹، ۲۷۵- شیپمن : ۱۹۹۰ ۱۶»

محدوده قلمرو امپراتوری ساسانی دراوج قدرت

اردشیر بابکان با نوشتن نامه ای به امپراطور روم  سوروس الکساندر کلیه مناطق این سوی دریای اژه و دریای مرمره تا سر حد ایونیه و کاریه را حق خود و میراث اجداد خود دانست سال ۲۲۹ میلادی «هرودیان ۱۹۷۰: ۶-۲٫۶ ، زناراس ۲۰۰۹: ۱۲/۱۵ – دیو : ۱۹۵۵- ۵، ۸/۴ » بنابراین لشکرکشی اردشیر به آناتولی ، میانرودان و سوریه در سال ۲۳۰ میلادی آغاز گردید که در ابتدای امر کاپادوکیه ،حران و نصیبین را متصرف شد . امپراطور روم سرآسیمه به انطاکیه رفته و تلاش نمود با نامه های تهدید آمیز اردشیر را به وحشت انداخته ، و از ادامه جنگ منصرف کند . لیکن توفیقی حاصل نکرد. سورس آلکساندر مصمم شد از سه جبهه به قلمرو ساسانیان حمله کند . جبهه اول سپاهش دستور داشت وارد ارمنستان شده و بر ماد چیره شود . جبهه دوم را امپراطور روم به میانرودان گسیل داشت و جبهه سوم به فرماندهی خود او به مرکز ایران یورش برد «هرودیان ۱۹۷۰: ۶/۱ ،۳،۵،۷ – شایگان۲۰۱۱: ۳۰ -۳۲ » درسخنرانی های سوروس خطاب به مجلس سنا رومیان را پیروز و ایرانیان را مغلوب قلمداد کرد .«کارنامه اعمال تاریخی قیصران ۱۹۶۷: ۲۷»

واقعیت چنین بود که اردشیر در چند رویارویی رومیان را شکست داد . لیکن در تمامی جنگ هردو طرف لطمات زیادی خوردند و در تابستان ۲۳۳ میلادی جنگ خاتمه یافت و هردو طرف به پشت مرزهای سابق مراجعت کردند . «دیگناس و وینتر ۲۰۷۷: ۷۴،۷۷ – پاتر ۱۹۸۷ :۱۵۷-۱۴۷ »

پس از آن اردشیر با مشکلاتی مواجه گردید که این معضلات ، فرصتی را برای پادشاه ارمنستان ،خسرو و متحدان اشکانی او فراهم آورد تا در قلمرو ساسانیان آشوب به پا کنند به روایت آگاتانگلوس در این آشوبگری ارمنستان پیروز شده وب طور فجیعی سپاهیان ساسانی را بقتل رسیدند .که این روایت مبالغه آمیز بوده و نمی توان این اعداد و ارقام را قبول کرد«شومون۱۹۶۹: ۳۹»

درسال ۲۳۵ میلادی سوروس آلکساندر امپراطور روم بقتل رسید و اردشیر برای بار دوم به رومیان یورش برد و ظاهرا در سالهای ۲۳۵- ۲۳۶ نصیبین و حران را متصرف شد . باتوجه به این موضوع برقراری بازرگانی پرمنفعت با هند ، به میزان تسلط ساسانیان بر کشتیرانی در خلیج فارس بستگی داشت . لذا شاه ایرانی در جهت قدرتمندی ساسانیان در سواحل شرقی شبه جزیره عربستان شروع به فعالیت نمود .«وایت هاوس و ویلیامسون ۱۹۷۳: ۴۹،۲۹- پیاچینی ۱۹۸۵ : ۵۷- پاتز ۱۹۹۰: ۲/۲۲۸ ، ۲۴۱- همو۱۹۹۷: ۸۹، ۱۰۷»  ولیکن تسخیر اسپاسینوخاراکس در جنب رود بهمنشیر «شط العرب » باعث شدت گرفتن هر چه بیشتر منافع اقتصادی روم و ایران گشت . چرا که این امر موجب شد فعالیت بازرگانی در پالمیرا «تدمور» در صحرای سوریه متحمل خسارت بالایی شده و سیاست اقتصادی رومیان در این منطقه آسیب فراوان دید. «دیگناس و وینتر ۲۰۰۷، ۱۹» ولیکن اردشیر فرصت را مغتنم شمرده ودورا- اروپوس ،در شمال پالمیرا را در سال ۲۳۸ میلادی متصرف شد. سپس بسوی هاترا «الحضر» در جنوب غربی موصل  راند .«ماریک ۱۹۵۷: ۲۲۸- ۲۲۶ » شهر هاترا محل اتصال راههای کاروانرویی بود که تیسفون و نصیبین را بیکدیگر وصل می کرد . و به لحاظ اقتصادی اهمیت بسیاری داشت . سقوط شهر هاترا برای رومیان شکست بزرگی محسوب می شد. «سال۲۴۰ میلادی»

در سال ۲۳۹ میلادی شاهپور پسر اردشیر شریک پادشاهی او شده و تصرف هاترا بدست او انجام گرفت «شیپمن ۱۹۹۰: ۱۹،۱۸ – دیگناس و وینتر ۲۰۰۷ : ۲۱،۲۹»این موضوع باعث بیشتر شدن اختلاف میان روم و ایران شد.

متون پهلوی و تواریخ سده های نخستین اسلامی ، که بازتاب تاریخ نگاری رسمی و دولتی ساسانیان بوده اند اردشیر را مردی حکیم ، باتدبیر و ایران دوست می دانند «زرین کوب،۱۳۶۴تاریخ هنر ایران قدیم ، : ۱/۴۲۶ »

اندیشه پیوند دین و دولت که در متون پهلوی و نوشته های اوایل عصر اسلامی به آن اشاره شده و به دوران اردشیر بابکان منتسب شده است به عقیده برخی از محققان ممکن است برگرفته از روایات موبدان زرتشتی پس از سقوط ساسانیان باشد«ژینو۱۹۸۴: ۷۲-۸۰» ولیکن ظاهراً می توان ارتباط تنگاتنگ دین زرتشت و دولت ساسانی را در آن عصر که موجب تشکیل این سلسله شد ، را پذیرفت . مطالعات جدیدتر نشان می دهد که هر چند اردشیر این مفهوم را رسمیت داد . موجودیت مستقل سیاسی ،قومی و زبانی ایران خیلی قبل تر از آن ،و در دوره اوستایی ،به شکل غیر رسمی وجود داشته است«شهبازی ۲۰۰۵: ۱۰۸، ۱۰۰» با این  وجود ، آنچه اردشیر بابکان آغازگر آن بود، درطی عهد ساسانی منجر به استحکام مبانی ملی و استمرار هویت ایرانی گردید. « زرین کوب ، روزبه ۱۳۸۱: ۱۹۵،۲۰۵»

منابع :

شایگان ، رحیم ، منصب هرگبد در دورۀ ساسانی ، ایران نامه ، سال ۱۷ شمارۀ ۲  به کو بیروت ، علی ، جوار ، ۱۹۶۹ ، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام بیروت جلد دوم

نلدکه ، تئودور ، تاریخ ایرانیان و عربها در زمان ساسانیان ، ترجمۀ عباس زریاب ، تهران ، ۱۳۵۸ شمسی

کلاوس شیپمن ، مبانی تاریخ ساسانیان ، ترجمۀ کیکاووس جهانداری ، تهران ، فرزان روز ،  ۱۳۹۰ شمسی

نلدکه ، م . (آلمانی) ، دائره المعارف بریتانیکا ، مقالات راجع به ایران

عبدالحسین زرین کوب ، تاریخ مردم ایران ، جلد اول ، ایران قبل از اسلام ، تهران ، ۱۳۶۴ شمسی

روزبه زرین کوب ، استمرار هویت ایرانی درعصر باستان ، ایران شناخت ، شمارۀ ۲۰ و۲۱ ، ۱۳۸۱ شمسی

شهبازی ، علیرضا شاهپور ، جنگهای اردشیرپاپکان و رومیان ، مجاۀ یاستان شناسی و تاریخ ، سال ۱۷ شمارۀ ۱ ، شمارۀ پیاپی ۳۳ ۱۳۸۱شمسی

فرای ، ریچارد نلسون ، تاریخ باستانی ایران ، ترجمۀ مسعود رجب نیا ، انتشارات علمی وفرهنگی تهران ، ۱۳۸۰ شمسی

مطلب از جلد اول تاریخ جامع ایران ، روزبه زرین کوب

گردآوری و پژوهش : مهدی صبور صادقزاده