علویان و آغاز حکومت آنان در ایران

علویان

حسن بن زید الداعی در مدینه متولد شد و از سن وسال او چنین بر می آید که در سال۲۱۹ ه.ق چشم به جهان گشوده است . « حاکم جشمی : ۱۲۸ – اولیا ء الله آملی : ۸۷- مرعشی : ۱۲۹ » از زندگی او قبل از ورود به ایالت طبرستان خبری دردست نیست .

اولین حکمران علویان در طبرستان ، که از نوادگان امام حسن مجتبی (ع) که نام نسب وی بنابر اطلاعات منابع موثقی که در اختیار است بدین ترتیب است : حسن بن زید بن محمد الاکشف بن ابومحمداسماعیل حالب الحجاره بن ابومحمد حسن بن زیدبن حسن بن علی بن ابیطالب از سمت پدر وازسوی مادر به امام سجاد منسوب بود . « بخاری :۲۳- حاکم جشمی : ۱۲۷- رازی :۷۰ ، ۷۱- ابن عنبه :۶۵،۶۷»

محدوده قلمرو علویان

بنظر می رسد که حسن براثر اذیت وآزار علویان پس ازقتل یحیی بن عمر با دعوت طبری و دیلمی با نامۀ محمدبن ابراهیم به سمت طبرستان آمد . در اواخر رمضان سال ۲۵۰ ه.ق پس از بیعت بزرگان کلار ، بطرف کجور حرکت کرد ودر آنجا سید محمدبن ابراهیم وسادات به اسقبال او آمدند . حسن روز عید فطر درآنجا نماز بجا آورد وخطبه خواند. پسران رستم ، عبدالله بن سعید ومحمدبن عبدالکریم ازمشاهیرآنجا و اسپهبد عبدالله ازفرمانروایان منطقه اورا به امیری و بزرگی برگزیدند . وی سپس محمدبن عباس وعلی بن نصر وعقیل بن مسرور را به چالوس وبه نزد حسین بن محمد المهدی الحنفی فرستاد . او نیز با حسن بن زید بیعت نمود . همچنین مردم از گوشه وکنار واطراف بیامدند و حسن را به پیشوایی انتخاب کردند « حاکم جشمی : ۱۲۸ – ابن اسفندیار : ۲۲۸ ،۲۲۹- خواندمیر :۲/۴۰۵- مرعشی : ۱۲۹ ، ۱۳۰»  دراین میان بعضی از مخالفان بسوی محمدبن اوس پناه بردند و بعضی دیگر به نزد جعفربن شهریاربن قارن رفتند . ابن اسفندیار مورخ ، آورده است که محمدبن اوس لشگری برای شکستن حامیان حسن بن زید روانه کرد و حسن از بزرگان آن منطقه منجمله امیدوار پسر لشگرستان ، و یهان پسر سهل ، فالیزبان و فضل رفیقی تقاضای کمک کرد و آنها با ششصد مرد مبارز به یاری حسن بن زید به منطقه آمدند . درهمین اثنا اسپهبدان طبرستان مثل اسپهبد لفور، مصمغان پسر ونداد امید و ویجن که همان بیژن است نوشته ای به داعی ارسال کرده و ازاو تبعیت نمودند . و از آن پس حسن دلگرم شده وبه سمت آمل حرکت نمود . «مرعشی ، تاریخ طبرستان : ۱۳۱- اولیاءالله آملی :۸۹ – ابن اسفندیار : ۲۲۹ ، ۲۳۰»

کاسه سفالی نیشابور قدمت قرن ۳تا۴ ه.ق

دراین هنگام محمدبن اوس شخصاً جهت راندن علویان عازم گردید و ابراهیم خلیل ، حمله را آغاز نمود لیکن یاران حسن بن زید مقاومت کرده و آنها را عقب راندند محمدبن اوس مغلوب شده وگریخت . داعی کبیر روز دوشنبه بیست وسوم شوال سال ۲۵۰ ه.ق وارد آمل شدند . و چون در آنجا مستقر گردید ، سران مخالف خود را همچون دیلمی پسر فرخان ، مقاتل دیلمی و علی بن ابراهیم گیلی را به قتل رساند و بعضی دیگر از آنها را چون مافنه پسر ونداد امید و سرخاب پسر رستم را امان داد . سپس در مصلی آنشهر مردم بیامدند و با وی بیعت کردند . حسن بن زید بمدت هفت روز درآنجا بماند ومحمدبن عبدالعزیز را عامل رویان ، جعفربن رستم بن ونداد امید را عامل کلار نمود و ابوالعباس را بر چالوس گمارد . آنگاه از مردم آمل خواست که خود عاملی تعیین کنند و آنها محمدبن ابراهیم بن علی را خواستار شدند و حسن بن زید عاملیت آنجارا بدو سپرد . « مرعشی : ۱۳۱- خواند میر : ۲/۴۰۸- اولیاءالله آملی : ۹۰- ابن اسفندیار : ۲۳۰ ، ۲۳۱»

داعی در آمل خراج وهمچنین  تدارکات سپاه را فراهم آورد و سپس عازم ساری گردید . سلیمان بن عبدالله و محمدبن اوس بسوی وی حرکت کردند و خارج از شهر ساری نبردی میان طرفین آغاز شد .در بحبوحۀ جنگ تعدادی از مردان حسن بن زید راهی را پیموده و وارد ساری شدند.آنگاه فشار آنقدرافزون گردید که ابن اوس و سلیمان مال و زن وفرزندان خود را رها کرده وگریختند . ودر این هنگام قسمت اعظم طبرستان فرمانبر داعی شد .

لشگری که حسن زید بسوی ری گسیل داشت ، آنجا را تصرف نمود و تا حوالی همدان پیشروی کرد . سپس حسن یکی از سران علوی را که محمدبن جعفر نام داشت به حکومت آن سرزمین گمارد . « مسعودی :۵/۶۷»در سال ۲۵۲ ه.ق نبردی میان مردان داعی و عبدالله بن عزیز فرمانده لشگر طاهریان در روستای مشکاذین ری بوقوع پیوست که دراین میان علویان متحمل شکست شدند. « یاقوت حموی : ۵/۱۳۵»

منابع :

ابن اسفندیار : محمد ، تاریخ طبرستان ، به کوشش عباس اقبال ، تهران ۱۳۶۶ شمسی

اولیاء الله آملی ، محمد ، تاریخ رویان ، به کوشش منوچهر ستوده ، تهران ، ۱۳۴۸ شمسی

خواندمیر ، غیاث الدین همام ، حبیب السیر ، به کوشش محمد دبیر سیاقی ، تهران ۱۳۵۳ شمسی

رازی ، فخرالدین ، الشجره المبارکه فی انساب الطالبیه ، به کوشش سید مهدی رجایی ،قم ۱۴۰۹ ه.ق

مرعشی ف تاریخ طبرستان ، و رویان ومازندران به کوشش محمد حسین تسبیحی ، تهران ، ۱۳۴۵ شمسی

مسعودی ، مروج الذهب و معادن الجوهر ، به کوشش شارل پلا بیروت ، ۱۹۷۴ میلادی

یاقوت حموی ، ابو عبدالله ، معجم البلدان ، بیروت ، دارالفکر

بخاری ، ابونصر سهل بن عبدالله ، سر سلسله العلویه ، به کوشش سید محمد صادق بحرالعلوم ، نجف ، ۱۳۸۱ ه.ق

حاکم جشمی ، ، محسن ، نخب من کتاب جلا ء الابصار در اخبار ائمه الزیدیه فی طبرستان و دیلمان به کوشش ویلفرد مادلونگ ، بیروت ، ۱۹۸۷ میلادی

تاریخ جامع ایران  ، جلد هفتم ، صادق سجادی ، تاریخ علویان

تحقیق و پژوهش : مهدی صبور صادقزاده