صادق خان زند

     صادق خان زند     حکومت  ۱۱۹۳ تا ۱۱۹۶ه.ق

کریم خان زند واعراب بنی کعب و فرماندهی صادق خان

بنی کعب  شاخه ای از اعراب بنی خفاجه بودند که در نواحی جنوبی بین النهرین روزگار می گذراندند و از اواخر قرن دهم هجری قمری از جنوب عراق کوچ کرده و در قُبان نزدیک خور موسی سکنی گزیده و پس از چندی به دورق در ساحل رود جراحی رفتند . از زمان مرگ نادر ، شیخ سلیمان رهبر قوم بنی کعب بود. وی تا سال ۱۱۸۱ ه.ق دورق را بصورت شهری حاصلخیز و مترقی در آورد و آنرا فلاحیه نامید . او سپس ناوگان مجهزی را تشکیل داد که از ناوگان قاپودان پاشای بصره سبقت گرفت . نیروی زمینی و دریایی شیخ سلیمان می توانست به نخلستانها و مسیر کاروان رو حمله برده و حتی اروند رود را نیز مسدود سازد. و زمانی که نیروهای کریم خان و عمرپاشا در تعقیب آنها بودند، در بیشه زارها ناپدید شده و بگریزند و یا با رشوه و تطمیع رهایی یابند .

لازم به ذکر است که در آن ایام  والی بغداد وی را از دشمنان خود می دانست و به کریم خان پیامی ارسال داشت بدین مضمون که شیخ سلیمان مدتی است در نواحی مرز مشترک ایران و عثمانی به طرق مختلف ظلم و ستم بر اهالی منطقه روا داشته است و دست از غارت آنها برنمی دارد . و اگر خان زند در صدد سرکوب آن قبیله برآید ، وی مخارج لشکر کشی را تعهد می نماید . بدین ترتیب کریم خان را به اعزام قشون و یورش به منطقه ترغیب نمود . وکیل پس از قبول پیشنهاد عمر پاشا و قول مساعد از او در سال ۱۱۷۸ ه.ق دست به حمله زد . در این بین یک طرح و اتحاد شکل گرفت که بر اساس آن سربازان و ناوگان عثمانی و کمپانی هند شرقی از اروند رود به قلمرو بنی کعب حمله ور می شدند و قوای زندیه نیز از شمال راه را بر آنها می بست . کریم خان خود را به فلاحیه (دورق) رساند لیکن از قوای عمرپاشا خبری نشد . خان زند با تخریب و ویرانی مایملک بنی کعب ، از شیخ سلمان غرامت گرفت و او را به تابعیت خود درآورده و به شیراز مراجعت کرد . پس از چندی کمپانی هند شرقی به اتفاق ترکان به طایفۀ بنی کعب حمله بردند . شیخ سلیمان با ارسال هدایای بسیار برای کریم خان از وی خواست از قبیله اش که تابعیت کریم خان و ایران را داشت ، دفاع کند و ترکان و کمپانی هند شرقی را وادار به خروج از ایران کند . در سال ۱۱۸۱ ه.ق شیخ سلیمان بدرود حیات گفت . و جانشینان او پس از هفت سال که کریم خان بصره را متصرف شد ، با وی همکاری نمودند . خان زند پس از به اطاعت در آوردن شیوخ حاشیۀ خلیج فارس خود را برای نبرد با عثمانی آماده کرد .

ارگ کریم خانی زندیه عکس از میراث فرهنگی فارس

کریم خان تابستان سال ۱۱۸۸ ه.ق سپاهی را جهت اعزام به بصره سامان داد ، لیکن به سبب گرمای هوا پس از سه ماه سپاهش را به فرماندهی برادرش صادق خان روانۀ آنجا کرد . صادق خان اول محرم سال ۱۱۸۹ ه.ق وارد اهواز شد و بیدرنگ به راه خود ادامه داد تا پانزده روز بعد به رود اروند رسید و فرمان داد بدون توجه به آتشبار توپخانۀ شهر بصره و ناوهای انگلیسی ، پلی از الوار و زنجیر بر روی اروند احداث نمایند . همگام با این عملیات  قایق هایی که بنی کعب و بنی معین به همراه آورده بودند ، تدارکات سپاه  ایران را تأمین می کرد. همچنین صادق خان فرمان داد آن عده از طایفۀ بختیاری که در شنا تبحر داشتند به آن طرف رود رفته و به ساختن پل اقدام نمایند . بدین ترتیب پس از هیجده روز عملیات احداث پل به پایان رسید . و صادق خان توانست در ماه صفر سال ۱۱۸۹ ه.ق قشون خود را به آنطرف پل انتقال دهد . «تاریخ گیتی گشا : ص۱۸۳به بعد – مجمل التواریخ : ص۳۳۷ به بعد »

دو روز پس از گذشتن از رود اروند ، صادق خان به برج و باروی شهر بصره رسید و آنجا را به محاصره درآورد . او برای اینکه بتواند هرچه زودتر بر بصره مسلط شود ، فرمان داد تا ساختمان قلعه ای در روبروی قلعۀ شهر بنا شود . تا توپهای قلعه کوب بر بالای آن مستقر شود . با آتشبار شدید توپهای مذکور قسمتی از دیوار قلعۀ بصره تخریب گردید . لیکن مدافعان قلعه شبانه آنجا را مرمت کردند . سپس صادق خان امر کرد که گرداگرد شهر بصره سی و شش سنگر احداث شده تا در پناه آنها جنگجویان زندیه بتوانند ارتباط بصره با بیرون از شهر را بطور کلی قطع نمایند . تا بدون جنگ و خونریزی اهالی بصره را از نظر آذوقه در مضیقه گذاشته و وادار به تسلیم کند و از سوی دیگر کشتیهای زندیه که از خلیج فارس آمدند ، مسیر رودخانه را تحت کنترل قرار دادند محاصره آنقدر با دقت کامل انجام شد ، که حتی در طول شب هم محاصره شدگان نتوانستند به هیچ آذوقه ای دست پیدا کنند . « تاریخ گیتی گشا : ۱۸۰ تا۱۹۰» اهل بصره امیدوار بودند که با محاصرۀ طولانی مدت  بصره و رسیدن تابستان و وزیدن بادهای خطرناک آن ناحیه همچون باد قوس سپاه ایران محاصره را شکسته و مراجعت کند ، لیکن برخلاف پیش بینی آنها آن سال باد قوس نوزید و باد مطبوع شمالی که هوا را معتدل می ساخت وزیدن گرفت . بنابراین کماکان محاصره ادامه پیدا کرد . « تاریخ گیتی گشا : ص۱۹۴»

پرچم پادشاهان سلسله زند بعد از کریم خان

اعراب عمان به یاری اهل بصره برخاسته و در سال ۱۱۸۹ ه.ق صد فروند کشتی جنگی و غیر جنگی و تجهیزات سنگین دیگر را بطرف بصره اعزام کردند . صادق خان زند که از حرکت آنها اطلاع یافت به کمک شیخ ناصر ابومهیری ابوشهری حاکم بندر و شیخ برکات و شیخ رئیس بنی کعب زنجیری بسیار قوی  در محل ورودی رود مسدود کرد و در هر طرف آن سه هزار سرباز مستقر گردید . این دو گروه که مجهز به توپ بودند ، مأمور نگهداری دهانۀ اروند رود شدند . لیکن بر اثر وزش طوفانی شدید زنجیر مورد نظر از هم گسسته شد و خوارج توانستند با ناوگان خود به مسیر ادامه داده و به بصره برسند . نمایندۀ کمپانی هند شرقی ، هنره موره ، پس از آنکه به دسته ای از قایق های تدارکاتی محاصره کنندگان حمله برد و دیواری دفاعی در پایین بصره و اروند رود بوجود آورد ، اما کاری از پیش نبرد و به بوشهر و از آنجا نیز به بمبئی گریخت . همچنین یک ناوگان تدارکاتی عمانی از سد زندیان گذشت و دخود را به بصره رساند .  که موجب تقویت روحیۀ اهالی بصره گردید .  حملۀ روز بعد به آنها نشان داد که کماکان در وضع نامطلوب و ناامیدی قرار دارند . بنابراین امام عمان مصمم شد که از خسارتهای بیشتر جلوگیری کرده و فرمان بازگشت را صادر نمود. از سوی دیگر نیروی کمکی که از بغداد اعزام گردید بدست متحدان شیعۀ صادق خان  یعنی خزعلی ها شکست خورد .

هنگام بهار محاصره زندیان تشدید یافت و مردم شهر دچار قحطی و گرسنگی شدند. فرارهای دسته جمعی و خطر شورش ، سلیمان آقا را واداشت تا در روز بیست وششم صفر تسلیم شود . چهار ماه پس از فتح بصره ، صادق خان  طبق فرمان کریم خان ، حکومت بصره را به علیمحمدخان سپرد و خود بهمراه بزرگان و امرا به شیراز برگشت . « تاریخ گیتی گشا : ص۲۰۰ تا۲۱۱»

افسر دوره زندیه

حکومت صادق خان زند

پس از مرگ کریم خان صادق خان به جهت جانشینی عازم دارالحکومه گردید لیکن با مقاومت زکیخان روبرو گردید و عازم کرمان شد . اما پس از  قتل زکی خان ، صادق خان زند از کرمان عازم شیراز گردید . ابتدا او سلطنت ابوالفتح خان را به رسمیت شناخت ، لیکن پس از چندی به بهانۀ بی کفایتی  ، وی را از سلطنت خلع و در تاریخ نهم شعبان سال ۱۱۹۳ ه.ق خود به جای وی نشست . اما سلطنت بیش از چندماه به او وفا نکرد و علیمرادخان پس از هشت ماه شهر شیراز را به محاصره در آورد و پس از تسخیر شهر صادق خان و همۀ پسران وی را بقتل رساند . البته جعفرخان از این مهلکه جان سالم بدر برد .«تاریخ گیتی گشا : ص۱۴۲ به بعد – مجمل التواریخ : ص ۳۴۷- تاریخ زندیه : ص ۱۹»

علی مرادخان پس از بقتل رساندن صادق خان خود برتخت سلطنت جلوس نموده و پایتخت را از شیراز به اصفهان منتقل کرد . او جهت مقابلۀ با قاجار به مازندران رفت . لیکن به او خبر رسید که جعفرخان در غیبت او فرصت را مغتنم شمرده و به اصفهان تاخته است . علیمرادخان علیرغم توصیۀ پزشکان خود با عجله قصد مراجعت به اصفهان را کرد ، لیکن در روز اول ربیع الثانی سال ۱۱۹۹ ه.ق در مورچه خورت اصفهان ، جان به جان آفرین تسلیم کرد . « مجمل التواریخ : ص۳۴۷ به بعد – تاریخ زندیه : ص ۱۹ تا ۲۳»

منابع :

مجمل التواریخ :ابوالحسن بن امین گلستانه ، به کوشش محمد تقی مدرس رضوی ،تهران ۱۳۴۴شمسی

تاریخ زندیه : نوشتۀ عبدالکریم علیرضا شریف شیرازی

مجمل التواریخ ،میرزا محمدخلیل مرعشی صفوی ، به کوشش عباس اقبال آشتیانی ،تهران ۱۳۲۸ شمسی

کریم خان وزمان او ، پرویز رجبی ، ۱۳۵۱ شمسی

تحقیق و پژوهش : مهدی صبورصادقزاده