هرمزد چهارم ساسانی

هرمزد چهارم

درحدود سال ۵۶۰ میلادی که انوشیروان برای سرکوبی هیاطله به مشرق ایران رفته بود با اتحاد ترکان  هیاطله را شکست داد و جهت اتحاد بیشتر با ترکان ، دختر خاقان ترک را بنام سیبویه به همسری گرفت که از او صاحب فرزندی شد که او را هرمزد نام نهاد.

در سال ۵۷۹ میلادی هرمزد چهارم فرزند خسرو انوشیروان بر تخت پادشاهی جلوس کرد و وعده داد که خط مشی پدر خود را ادامه خواهد داد. «فردوسی۱۳۸۶:  ۷/۴۶۷»

تندیس هرمز چهارم ساسانی

مرگ خسرو انوشیروان نظم نوین ساخته او را متزلزل نموده و حتی می توان گفت از هم پاشید و پیامد آن بحران های گوناگون از جمله شورش های داخلی و خارجی بود که هرمزد چهارم با آنها روبرو شد. هرمزد به نیرومندان و ناتوانان تذکر داد که بر یکدیگر ستم نکنند.«دینوری ۱۹۶۰:۷۵» با این حال شرایط به گونه ای پیش رفت که او وادار شد بر اشراف و نجبا سخت بگیرد . البته بیش از پدر در حق ضعفا و محرومان جامعه توجه خاص نمود از اینرو او را بیش از انوشیروان لایق و درخور لقب عادل دانستند . «بلعمی ۱۳۴۱: ۱۰۷۱» این موضوع سبب گردید هرمزد محبوب توده مردم شود . اما از آنجا که میانه روی و اعتدال پدرش را نداشت ، مورد غضب اشراف و نجبا قرار گرفته و آنها را با خود دشمن ساخت .«کریستین سن۱۳۷۸: ۳۱۶» و از همین روست که در متون تاریخی بزرگان و نجبا وی را «بد گوهر ، خاقان نژاد ، ترک زاده » خطاب کرده اند.« فردوسی ۱۳۸۶: ۷/۴۸۰ »

هرمزد چهارم نسبت به مسیحیان نسطوری توجه خاص داشته که سبب گردید موبدان و دینمردان از او رنجش پیدا کنند . «نلدکه ۱۳۵۸: ۴۱۷ – یادداشت ۱۳۶»

موبدان و دین مردان زرتشتی از او خواستند که بر مسیحیان سختگیری کرده و به تعقیب و آزار آنها بپردازد . لیکن وی در جواب به آنها گفت تخت پادشاهی ما با تباه ساختن ترسایان و قدرت بخشیدن به کیش زرتشتی استوار و پایدار نماند . پس آنقدر مزاحمت برای ترسایان ایجاد نکنید و آنقدر کارهای نیک انجام دهید تا ترسایان بسوی کیش شما جلب شوند «طبری ۲/۱۷۳، ۱۷۴» این پاسخ موبدان و دینمردان زرتشتی را عصبانی و تحریک نمود .

پرسش موبدان از هرمزد درحضور انوشیروان شاهنامه طهماسبی

هماطور که در قبل اشاره شد ، هنگامی که هرمزد زمام امور را در دست گرفت ، گفت و گوهای صلح مابین ایران و بیزانس در جریان بود که وی مذاکرات را برهم زده و جنگ در مرزهای طرفین ادامه پیدا کرد . پس از چندی در سال ۵۸۲ میلادی ما وریلیوس «موریس» سردار رومی به امپراطوری بیزانس برگزیده شد و جنگهای ایران و روم همچنان تا سال ۵۸۹ میلادی بی نتیجه ادامه بافت .

در پی این جنگ حکومت با معضلات دیگری مواجه شد بدین صورت که از یک سو قبایل عرب مجاور مرز ایران در حاشیه رود فرات و نیز طوایف خزر در محدوده باب الابواب و دربند قفقاز شروع به تاخت و تاز کردند و از سوی دیگر آشوبهایی بود که در نواحی شمال شرقی کشور به وقوع پیوست که در طی آن شهرهای بسیاری را در معرض ویرانی و کشت و کشتار قرار داد. اکثر مورخین سده های نخست اسلام مسبب این ناامنی ها را ترکان و فرمانده آنها که «شابه ساوه شاه » بود خوانده اند .لیکن در اینمورد تردید وجود دارد. «نلدکه ۱۳۵۸: ۴۱۷ – شهبازی ۱۳۸۹: ۵۷۹ »

احتمالا این طوایف هیاطله بوده  و شابه ساوه شاه از فرماندهان دست نشانده ترکان به حساب می آید .«بازورث ۱۹۹۹: ۲۹۸» این معضلات با تاخت و تازهای بیزانس و عربان همزمان شده بود .

شابه ساوه شاه نه تنها مرزهای شرقی ایران را نا امن کرد، بلکه تا بادغیس و هرات پیشروی کرد. هرمزد که درگیر جنگ با بیزانس بود ، خود در تیسفون ماند و بهرام چوبین را که از خاندان مشهور مهران بود ، در سال ۵۸۹ میلادی جهت سرکوب شابه ساوه شاه به منطقه گسیل داشت . وی پس از حمله به شابه ساوه شاه ، شکست سختی بر او وارد آورد و او را نیز بقتل رساند و غنائم بیسار بدست آورد  اما عده ای از درباریان هرمزد را نسبت به بهرام چوبین بدبین کردند .«مسعودی ۱۹۶۵: ۱/۳۱۳»

نبرد بهرام چوبینه با شابه ساوه شاه شاهنامه تهماسبی

پس از چندی هرمزد چهارم  بهرام چوبین را جهت جنگ با بیزانس در لازیکا به گرجستان اعزام داشت . بهرام که در ابتدا پیروز جنگ بود، در حاشیه رودخانه ارس از سپاه بیزانس شکست خورد. «تئوفیلکت سیموکته ۳/۷ : ۱-۱۹» هرمزد بطرزی اهانت آمیز او را تحقیر کرده و از فرماندهی سپاه خلع نمود .«دینوری۱۹۶۰: ۸۲» ولیکن بهرام از فرمان او سرپیچی کرد و سپاه را باخویشتن  همراه ساخته و با اطلاع از نارضایتی بزرگان و دینمردان برعلیه هرمزد شورید«۵۸۹ میلادی»

در فرمانی که هرمزد بهرام را از منصب فرماندهی خلع کرده بود، برایش جامه زنانه ارسال کرده بود که این حرکت بهرام را عصبانی کرده و نامه ای به هرمزد فرستاد که در مضمون نامه او را «دختر خسرو» خوانده بود «تئو فیلکت سیموکته ۳/۸ ،۳» که این قضیه شاید مورد اعتماد نباشد «پیگولو سکایا ۱۳۹۱: ۹۴»

تپه-میل-آتشکده-بهرام-گور-قدمت-ساسانی-استان-تهران-آرشیو-میراث-فرهنگی..

بهرام چوبین بسوی تیسفون روانه شد در میان راه در ری فرمان دادکه درهم سیمین با تصویر و نام خسرو ، پسر هرمزد ضرب کنند تا در خاندان ساسانی اختلاف بیاندازد «یعقوبی ۱۸۸۳: ۱/۱۹۰ – دینوری ۱۹۶۰: ۸۳» خسرو که مورد سوء ظن و خشم پدر قرار گرفته بود از ترس تنبیه او به آذربایجان گریخت «طبری۲/۱۷۵» هرمزد کوشید که قوایی تدارک دیده و در برابر بهرام مقاومت نماید. لیکن نجبا و بزرگان از او حمایت نکردند . پس به سلوکیه رفت .

لشکر هرمزد که به منظور دفع بهرام  آماده شده بود شورش کرده و خسرو پسر هرمزد را پادشاه خواند . در تیسفون دایی های خسرو که بستام و بندوی نام داشتند با اتحاد بزرگان هرمزد را دستگیر کرده و پس از خلع از پادشاهی چشمانش را کور کردند و پسرش خسرو را پادشاه خواندند .خسرو نیز از آذربایجان به تیسفون برگشت و تحت عنوان خسرو پرویز در سال ۵۹۰ میلادی برتخت پادشاهی جلوس کرد . بعد از مدتی کوتاه بندوی و بستام هرمزد چهارم را با رضایت پسرش خسرو بقتل رساندند.

منابع :

ابوالقاسم فردوسی فردوسی ، شاهنامه ، به اهتمام جلال خالقی مطلق ، با همکاری محمود امیدسالار و ابوالفضل خطیبی تهران ، ۱۳۸۶ شمسی

علیرضا شاهپور شهبازی ، تاریخ ساسانیان ، مرکز نشر دانشگاهی ، ۱۳۸۹ شمسی

دینوری ، ابوحنیفه احمد ، الاخبارالطوال ، به اهتمام عبدالمنعم عامر ، قاهره ۱۹۶۰ میلادی

بلعمی ، ابوعلی محمد ، تاریخ ، تکمله ، و ترجمۀ تاریخ طبری ، به کوشش محمدتقی بهار و محمد پروین گنابادی ، تهران ، ۱۳۴۱ شمسی

کریستین سن ، ایران در زمان ساسانیان ، ترجمۀ رشید یاسمی ، ویرایش حسن رضایی باغ بیدی ، تهران ، ۱۳۷۸ شمسی

نلدکه ، تئودور ، تاریخ ایرانیان و عربها در زمان ساسانیان ، ترجمۀ عباس زریاب ، تهران ، ۱۳۵۸ شمسی

محمد طبری ، تاریخ الأمم والملوک ، به اهتمام محمد ابوالفضل ابراهیم ، بیروت

یعقوبی ، ابن واضح ، تاریخ ، به اهتمام هوتسما ، لیدن ، ۱۸۸۳ میلادی

مسعودی ، ابوالحسن علی ، مروج والذهب ومعائن الجوهر ، ب کوشش شارل پلا ، جلد اول ، بیروت ، ۱۹۶۵ میلادی

مطلب برگزیدۀ مبحث هرمز چهارم در جلد اول تاریخ جامع ایران ، روزبه زرین کوب

تحقیق و پژوهش : مهدی صبور صادقزاده