آل کاکویه

آل کاکویه

آلِ کاکویه (۳۹۸-۵۳۶ق/۱۰۰۷-۱۱۴۱م)، سلسله‌ای از امیران دیلمی‌نژاد که در آغاز سدۀ ۵ق/۱۱م تحت حمایت آل بویه شاخۀ ری درآمدند و امارتهایی مستقل و نیمه‌ مستقل در مرکز و غرب ایران پی افکندند. نخستین شاخۀ آل کاکویه تا انقراض آن به دست طغرل سلجوقی در ۴۴۳ق/۱۰۵۱م دوام آورد و در همانسال حکومت دومین شاخۀ این سلسله در یزد آغاز شد که به دولت اتابکان یزد انجامید .

سکه نقره آل کاکویه – مؤسسه کتابخانه و موزه ملک

نیای این سلسله، رستم دشمنزیار یا چنانکه بر سکه‌ها نقش بسته، دشمنزار (باسورث، ۷۳)، پسر مرزبان و مکنّی به ابوالعبّاس (مجمل التّواریخ و القصص، ۴۰۲) و به روایت منحصر به فرد و تأیید نشدۀ همین مآخذ (ص ۳۹۸) ملقّب به عین‌الدوله (قس: ابن فوطی، ۴ (۲)/۱۱۲۰) بود که از سوی آل بویه شاخۀ ری بر شهریار کوه فرمان می‌راند. نسب مرزبان پدر رستم دشمنزیار، که با سیّده همسر فخرالدّوله و مادر مجدالدّولۀ دیلمی نسبت خویشاوندی داشته است، به درستی معلوم نیست. بعضی او را مرزبان، پسر رستم و مؤلف کتاب مرزبان نامه دانسته و احتمال داده‌اند که برادر سیّده بوده باشد (مادلونگ، ۴/۱۸۸)، اما این حدس با سخن عنصرالمعالی کیکاووس (ص ۱۰۴) که آشکارا سیّده را دختر عموی مادر خود یعنی برادرزادۀ مرزبان بن رستم، صاحب مرزبان نامه (ص ۲) دانسته است (نک‌ : نسب نامۀ این سلسله) متناقض است. از روایت هلال صابی به نقل مادلونگ (۴/۱۸۸) و یاقوت (۳/۲۱۱) که سیده را دختر رستم دانسته‌اند، نمی‌توان دریافت که مراد کدام رستم است، و شاید چنانکه مرسوم بوده سیده را به جای پدر به جدّش رستم نسبت داده‌اند. چه به همان دلیل پیشین سیده نمی‌توانسته دختر رستم بن شهریار یعنی خواهر مرزبان باشد، بلکه به تصریح قابوسنامه، برادرزادۀ مرزبان بوده است و محتمل است که پدرش شروین، برادر مرزبان (شیخ علی گیلانی، ۴۶) بوده باشد.

بقعه دوازده امام عهد آل کاکویه

از سوی دیگر اگر چنین انتسابی را معتبر بدانیم، برای توجیه نسبت سیّده با رستم دشمنزیار پسر مرزبان ــ که گفته‌اند دایی سیده بوده (صابی به نقل ابن فوطی، ۴ (۲)/۱۰۱۲؛ ابن اثیر، ۹/۲۰۷؛ مجل اتواریخ و القصص، ۴۰۲؛ غفاری، ۸۱؛ اقبال، ۱۸۲؛ باسورث، ۷۴) و به همین سبب به «کاکو» شهرت یافته است (کاکو در گویش دیلمی = دایی، قس: کاک و کاکا در گویشهای کردی و فارسی، نیز نک‌: بوسه، ۴/۲۵۳-۲۵۴، که معلوم نیست از روی چه مأخذی سیده و پسر کاکویه را کُرد دانسته است) ــ ناگزیر باید مادر سیّده را خواهر رستم دشمنزیار و هر دو را فرزندان مرزبانی بدانیم که هنوز نسب او به درستی شناخته نیست. البته اگر هم به پیروی از برخی از مورخان، رستم دشمنزیار را دایی مجدالدّوله بدانیم (عتبی، ۲۲۸، ۲۴۱؛ ابن اثیر، ۹/۱۴۰؛ خواندمیر، ۲/۳۹۱؛ لین پول، ۱۳۰؛ مادلونگ، ۴/۱۸۹) نه سیّده، باز این اشکال از میان نمی‌رود، ولی آشکار نیست که چرا رستم را دایی سیّده دانسته‌اند؛ حال آنکه دلیلی در دست نیست که به استناد آن، رستم را دایی مجدالدوله ندانیم (قس: باسورث، ۷۴). به هر حال رستم بن مرزبان از سوی مجدالدوله بر شهریار کوه فرمان می‌راند تا آنکه اسپهبد شهریاربن شروین با حمایت قابوس وشمگیر او را از آن منطقه بیرون راند (عتبی، ۲۲۸). این عمل باعث بروز جنگ و گریزهایی میان رستم بن مرزبان، به پشتیبانی نصربن حسن فیروزان و مجدالدّوله، با شهریاربن شروین شد تا سرانجام به سبب طغیان شهریار بر قابوس، رستم بر شهریار کوه چیره گشت، و چون از مجدالدوله بیمناک بود به قابوس پیوست (همو، ۲۴۴؛ ابن اثیر، ۹/۱۴۰-۱۴۱)؛ اما گویا رستم قبل از تسخیر شهریار کوه به قابوس پیوست و به یاری او توانست بر شهریاربن شروین چیره گردد. اگرچه خبری از گرایش مجدد رستم به آل بویه ذکر نشده اما اگر وی به آل بویه نپیوسته باشد، شگفت به نظر می‌رسد که سیّده، حکومت اصفهان را به پسر او ابوجعفر محمّد دهد، زیرا ممکن بود سر به مخالفت بردارد و به پدرش بپیوندد. شاید از همین روی گفته‌اند که مراد عتبی (ص ۲۲۸) و به تبع او مورخان بعد از وی، از رستم بن مرزبان درواقع مرزبان بن رستم (صاحب مرزبان‌نامه؟) بوده است. خاصّه کهبر سّه‌های ضرب شده در فریم (محلّی نزدیک ساری) در ۳۷۱ و ۳۷۴ق نام مرزبان‌بن رستم امیر فریم نقش شده است (مادلونگ، ۴۸۹). با اینهمه دور نیست که این مرزبان بن رستم، پدر رستم بن مرزبان بوده و سپس به آل بویه گرویده باشد. از پایان ار رستم خبری در دست نیست و بازماندگان او که در ایران مرکزی و غربی حکم راندند، به ۲ شاخۀ «کاکوییان همدان و اصفهان» و «کاکوییان یزد» تقسیم می‌شوند.

قدمگاه یزد ساختمان بناتوسط ابوکالیجار گرشاسب کاکویه در سال ۵۱۲ ه.ق

آثار، عمارات و بناهای آل کاکویه در یزد:

فرمانروایان این دودمان پس از استقرار در یزد در آبادانی شهر و اطراف آن بسیار کوشیدند، چنانکه یزد در این دوره از رونق و آبادانی، نمونه‌ای کوچک از شیراز عهد عضدالدّوله بود.

ظهیرالدوله فرامرز نخستین فرمانروای این سلسله، پس از ورود به یزد برای خود کاخی عالی ساخت و ۴ تن از سرهنگان او، بارویی گرد شهر کشیدند و ۴ دروازه با درهای آهنین بر آن نهادند. یکی از درهای دروازۀ حظیره که آنان ساخته‌اند، اکنون بر جای مانده و نام امیر مسعود بهشتی، امیر مظفر ابویعقوب بدر و اسحاق فرزندان ینال بر آن منقوش است (مجدزاده صهبا، ۷۴-۷۷؛ جعفری، ۳۵-۳۶) دیگر نزدیکان فرامرز نیز هریک بنائی در شهر برافراشتند، یکی از سرهنگان او در محلۀ سرریگ مدرسه‌ای ساخت، ابویعقوب قناتی حفر کرد و بناهایی در آن محل برآورد و آنجا را آبادان کرد و نام «یعقوبی» بر آن نهاد (جعفری، ۳۶؛ کاتب، ۶۱؛ مستوفی بافقی، ۱/۷۷). گرشاسب بن امیرعلی در یزد مسجد جامعی بنا کرد و در کنار آن کتابخانه و جماعتخانه‌ای ساخت و نهر آب در آن جاری کرد (جعفری، ۳۷، ۹۴؛ کاتب، ۱۱۴). از آثار دیگر گرشاسب باغ گرشاسبی است که در محلۀ اهرستان قرار داشته و آب تفت در بیرون و اندرون آن جاری بوده است. شاه یحیی مظفری، ساباطی در این باغ ساخت (جعفری، ۱۶۸؛ کاتب، ۲۰۲-۲۰۳؛ مستوفی بافقی، ۸۲). برخی از ابنیه که فرمانروایان این دودمان ساخته‌اند، اکنون نیز بر جای است، از جمله: قدمگاه که مجموعه بنایی است واقع در کنار جادۀ تفت به ده شیر و در مرکز فراشاه. مردم آن را قدمگاه حضرت رضا(ع) می‌دانند.

سنگ کتیبه کوچه مسجد دباغ خانه. عهد آل کاکویه

این بنا با توجه به کتیبه‌ای سنگی که در محراب آن نصب گردیده در ۵۱۲ق/۱۱۱۸م به دستور گرشاسب ابن علی ساخته شده است. اصل این بنا چهارضلعی است و هر ضلع از داخل ۸ متر است. در سنگ منقوش بر آن چنین آمده است: «امر بعماره هذا المسجد المعروف بمشهد علی بن موسی الرّضی علیهما السلام العبد المذنب الفقیر الی رحمه اللـه تعالی گرشاسب بن علی بن فرامرز بن علاءالدوله تقبل اللـه منه فی شهور سنه اثنی عشره و خمس مائه» (افشار، ۱/۳۸۲-۳۸۴). آبادی گرد فرامرز را که فرامرزبن امیر علی بنا کرده نیز امروز بر جای است و نام آن «کفله مرز» است (همو، ۲/۴۳-۴۴). ده یعقوبی که آن را ابویعقوب، سرهنگ فرامرز بنیاد نهاده بود اکنون با گسترش شهر یزد جزو محلات داخل شهر شده است (همو، ۲/۷۴). آثار دیگری نیز از مجموعۀ عمارات گرشاسب بن امیرعلی برجای مانده که افشار فهرست آنها را به دست داده است (۲/۱۱۱-۱۱۴). مدرسۀ دو مناره نیز که از مستحدثات کاکوییان یزد بوده تا چندی پیش بر جای بوده است.

محدوده قلمروآل کاکویه در اوج قدرت

منابع :

دانشنامه بزرگ اسلامی ، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی ، تحقیق و پژوهش و نویسندگان  : صادق سجادی ـ سیدعلی آل داوود جلد دوم ص ۴۵۴

تحقیق و گردآوری : مهدی صبور صادقزاده