دوران پارینه سنگی میانه در ایران

فصل اول

دوران پارینه سنگی میانه 

الف – مطالعات و بررسی های انجام شده دوران پارینه سنگی میانه در یک قرن گذشته

این دوره از نظر تاریخی به دوره زندگی انسانهای اندیشمند و انسانهای نئاندرتال مربوط می شود. اوایل این دوره مصادف است با زمان ناپدید شدن تدریجی انسانهای راست قامت ، یعنی حدود دویست هزار سال پیش ، و پایان آن نیز برمی گردد به زمان انقراض انسان نئاندرتال ، یعنی حدود چهل هزار سال پیش .

معروف ترین فرهنگ انسان نئاندرتال اندیشمند با نام فرهنگ موستری (موسترین)شناخته می شود که نامی است برگرفته از غار موسیته در جنوب فرانسه که یکی از محل های زیست این انسان بوده است .

از ویژگی های فرهنگ موستری ، داشتن عناصر غیر مادی است که برای اولین بار در این فرهنگ حضور مشخص دارند مانند آداب تدفین مردگان ، تاکنون هیچ گونه نشانه ای از هنر در این فرهنگ مشاهده نشده است .

عناصر اصلی فرهنگ موستری را بیشتر ابزارهای سنگی تشکیل می دهند که بر حسب منطقه با یکدیگر تفاوت داشته است . اما  نمونه های شاخص آن عبارت است از : پیکان های نسبتا کوچک با لبه های تیز شده ، تراشنده های سنگی و تعداد اندکی ادوات سنگی برای سوراخ کردن . لیکن ابزارهای استخوانی در این فرهنگ تقریباً غایب است (برده ۹۹: ۱۹۶۸ )

تصویر انسانهای ئاندرتال دوران پارینه سنگی میانه

آثار و نشانه های موستری در ایران برای اولین بار در سال ۱۹۲۸ میلادی در دامنه های زاگرس شناسایی شد این اطلاعات را بررسی های گارو Garrod در شمال زاگرس در اختیار پژوهشگران قرار داد . گارو پس از بررسی های سطحی در منطقه کرکوک شمال زاگرس و با حفاری در غار هزار مرد موفق شد ابزارها و ادوات سنگی قابل توجهی از فرهنگ موستری بدست بدست آورد (گارو ۴۳-۸ :۱۹۳۰)سپس کالتون کون (Coon) متخصص آمریکایی دانشگاه نیویورک در سال ۱۹۴۹در همان منطقه کردستان و از طریق یک سلسله بررسی ها و کاوش های عجولانه ، بالاخره موفق شد آثار مربوط به این فرهنگ را از درون لایه های غار تتما بیرون آورد . (۱۹۵۱میلادی) کون همچنین در غار بیستون در زاگرس مرکزی و غار خونیک در نزدیکی بیرجند در شرق ایران نزدیک مرز افغانستان آثار مربوط به فرهنگ آثار موستری را شناسایی کرد (کالتون کون ۱۹۵۱ میلادی)

از سال ۱۹۵۱ یک هیئت آمریکایی به سرپرستی روبرت بریدوود در دامنه های زاگرس با بررسی محل های باستانی اسپیلیک آثار فرهنگ موستری را شناسایی کرد . و نیز درسال ۱۹۵۴میلادی بوریس ها و پناهگاه ببخال را در زاگرس حفاری و با آثار فوق شناسایی کرد.

آروارۀ-خرس-غار-_-کشف-از-غار-دربند-رشی-رودبار-گیلان-مربوط-به-۲۰۰۰۰۰تا۲۵۰۰۰۰سال-پیش-از-میلاد-محل-نگهداری-و-آرشیو-موزۀ-ملی-ایران

از سال ۱۹۶۲ بررسی های فرانک هول  Hole و جیمز فلانری  Flannery به کشف محل های جدید متعلق به این دوره انجامید. غارهای کل داود ، ارجنه ،کنجی ،قمری یا قامری همگی در دره خرم آباد نیز از ان جمله بود. در سال ۱۹۶۷میلادی در همین زمان نیز مک بورنی با گمانه زنی در غار کیارام گرگان در شمال ایران سال ۱۹۶۴ و فیلیپ اسمیت با حفاری غار (خرملی) در کرمانشاه سال ۱۹۶۶ میلادی اطلاعات بیشتری درباره این فرهنگ در اختیار قرار دادند . پس از آن نیز مک بیولی با بررسی غارهای هومیان و بردسپید از آثار این فرهنگ در منطقه کوهدشت خبر داد . (بیولی ودیگران ۳۸-۱:  ۱۹۸۴)

سنگ-مادر-لوالوا-کشف-از-کنارک-هرمزگان دوران پارینه سنگی میانه

بررسی های مورتنس در دره هلیان لرستان نیز در سال ۱۹۷۳میلادی منجر به شناسایی چند محل دیگر مربوط به دوره پارینه سنگی میانه گردید . که از جمله این محل ها به غارهای ویلا ،چشمه کرهه ،تنگ میکوش و سرسراب می توان اشاره کرد «مورتنس- ۱۹۷۵:  ۱-۱۲»

غار کنجی از دیگر محله هایی است که در دره خرم آباد در ارتفاع ۱۳۰۰ متری از سطح دریا قرار دارد این غار را در سال ۱۹۶۳ میلادی دو باستانشناس آمریکایی به نامهای هول و فانری ۲۰۶-۱۴۷ : ۱۹۷۶ مورد کاوش های باستانشناسی قرار دادند.

قدمت آثار بدست آمده از لایه موستری غار پس از انجام آزمایشهای رادیو کربن حدود چهل هزار سال تعیین شده است . «باملرو اسپث۱۹۹۳:۲»

دندان-اسب-،-بزکوهی-و-شاخ-آهودر-غار-قلعه-بزی-مبارکه-اصفهان دوران پارینه سنگی میانه موزه-ملی-ایران

مطالعات بیولی درباره ادوات موستری غارهای هومیان و بردسپید در نوع خود بسیار مهم و قابل توجه است . بیولی Bioli در مقاله مفصلی که در سال ۱۹۸۴ منتشر کرد ضمن معرفی ادوات موستری غار بیستون ، ادوات بدست آمده از پنج غار هومیان، شانیدر ، هزارمرد، کنجی و بیستون را از نظر آماری مقایسه کرد . که نتایج قابل تعمقی در پی داشت . ( بیولی و دیگران ۱۹۸۴:۶۴-۶۶ )

اکثر صاحبنظران بر این باورند که مجموعه ادوات فرهنگ موستری منطقه زاگرس با نمونه های هم عصر خود در منطقه لوانت در سواحل شرقی دریای مدیترانه ، تفاوت اساسی دارد .

موستریِ نوع زاگرس برحسب آخرین مشخصات بدست آمده، یک مجموعه کاملاً جدا را تشکیل می دهد .این نوع موستری در مقایسه با فرهنگ مشابهش در منطقه لوانت و حتی مصر، مشخصات ویژه خود را دارا است ، هر چند بیشتر به فرهنگ موستری اروپا نزدیک است و می توان آثار آن را به عنوان مجموعه ای حد وسط فرهنگ موستری مشخص اروپا و موستری کوئینا قرار داد . شباهت موستری به نوع اول بیشتر از جهت فقدان تبرهای سنگی و سر پیکان های نسبتاً کوچک آن است که روتوش نسبتاً ظریفی دارد .

خراشندۀ-عرضی-،-سرسراب-ایلام-هلیلان دوران پارینه سنگی میانه محل-نگهداری-و-آرشیو-موزۀ-ملی-ایران

این فرهنگ به نظر می رسد که خیلی زود به پایان رسیده باشد، زیراً بالاترین قسمت لایه D غار شانیدر قدمتی حدود چهل و چهار هزار سال پیش را نشان می دهد . ابتدای این فرهنگ در خاور میانه ، با توجه به قدمت تعیین شده برای هومیان، که به نظر می رسد تا کنون قدیمیترین باشد(یکصد هزار سال پیش) تقریبا همزمان با اروپا است . با وجود این، هنوز سئوالات نسبتاً زیادی وجود دارد که پاسخ قابل قبولی برای آنها پیدا نشده است ، از جمله سئوالات بحث مربوط به خاستگاه آن است ، یا اینکه آیا این فرهنگ وارداتی است؟ زیرا از آغاز بصورت یک مجموعه کاملاً منسجم و ساختارمند ظاهر می شود و تقریبا هیچ نشانه ای وجود ندارد که رابطه آن با فرهنگ های قدیمتر (مثلا آشولی که البته در منطقه زیاد شناخته شده نیست ) نشان بدهد همچنین هنوز از چگونگی زوال این فرهنگ اطلاع دقیقی در اختیار نداریم زیرا دوره بعدی نیز بطوری که خواهیم دید، خود در شکلی کاملاً جا افتاده و منسجم از ابتدا ظاهر می شود .

انسانهای-نئاندرتال- درحال شکار

منبع : جلال الدین رفبع فر ، کتاب تاریخ جامع ایران ، جلد اول ، ص ۲۳ تا۲۸

فصل دوم

ب – مطالعات و بررسی های انجام شده دوره پارینه سنگی میانی در عصر کنونی 

انسان نخستین در ایران به روایت موزه ملی ایران ؛ از سری آشنایی با باستان شناسی و تاریخ ایران

نوشته دکتر فریدون بیگلری ، بخش پارینه سنگی و واحد انتشارات موزه ملی ایران ، تهران ۱۳۹۷

دوران پارینه سنگی میانه

(حدود ۲۰۰ هزار تا ۴۰ هزار سال پیش )

در حدود دویست هزار سال پیش دوره پارینه سنگی میانی آغاز شد . در این دوره انسانهای دیگری به سرزمین ایران آمدند که آنها را نئاندرتال می گویند . گروههای نئاندرتال هم در غارها و هم در محیط های باز و نزدیک چشمه ها و رودخانه ها بصورت کوتاه مدت ( از چند روز تا چند ماه ) ساکن می شدند .

در این دوره عصر یخبندان ادامه یافت و بجز زمانهای کوتاهی ، همه جا سرد و خشک بود . انسانهای این دوره که اکثراً شکارچی بودند، ابزارهای سنگی کوچکتری  از تراشه سنگ  می ساختند . آنها با تراشیدن لبه ابزار به آن شکل می دادند و پس از کُند شدن لبه آن را دوباره تیز می کردند . نئاندرتال از این ابزارهای سنگی برای بریدن گوشت ، آماده کردن پوست حیوانات شکار شده و بُرش چوب و کارهای دیگر استفاده می کردند . در این دوره انسان برای نخستین بار مردگان خود را در غارها دفن کرد که نشانه های آن در غار کوچکی در بیستون ، نزدیک کرمانشاه کشف شده است . غارهای محل سکونت این انسانها در کرمانشاه ، کردستان ، لرستان ، گرگان ، اصفهان و مناطق دیگر توسط باستان شناسان کاوش شده است . باستان شناسان به این دوره پارینه سنگی میانی نام نهادند .

از این دوره بقایای فسیل انسان در غارهای بیستون ، وزمه و یووان در استان کرمانشاه کشف شده است

مکانهای مهم:

• غار بیستون، غار مرتاریک، پناهگاه ورواسی، غار قبه، غار دواشکفت، غار ملاورد، پناهگاه یووان، غار سلیم (کرمانشاه)
• غار قمری، غار کنجی، غار گیلوران، پناهگاه گرارجنه، غار کلدر، پناهگاه همیان (لرستان)
• غار تمتمه (آذربایجان غربی)
• غار اشکفت گاوی، غار تنگ شکن، غار بوف (فارس)
• غارهای قلعه بزی، محوطه نیاسر، محوطه کفتار خون، محوطه هول آباد (اصفهان)
• غار کیارام (گلستان)
• پناهگاه خونیک (خراسان)

سنگ مادر که از سطح آن تراشه هایی جدا شده است این سنگ مادر در نزدیکی شهر هرسین در استان کرمانشاه کشف شده و مربوط به دوره پارینه سنگی میانی است . منبع آرشیو موزه ملی ایران

ابزارسنگی نوک تیز و لب پرشده که در منطقه ارسنجان در استان فارس کشف شده است . انسانهای نئاندرتال از این ابزارهای سنگی برای تراش پوست ، چوب وکارهای دیگر استفاده می کردند . منبع : آرشیو موزه ملی ایران

ابزار سنگی نوک تیز که در منطقه ارسنجان استان فارس کشف شده انسانهای نئاندرتال از ایزارهای سنگی برای تراش پوست ، چ.ب و کارهای دیگر استفاده می کردند  آرشیو موزه ملی ایران

منبع : دکتر فریدون بیگلری معاونت محترم بخش پارینه سنگی ایران باستان

پژوهش و تحقیق  : مهدی صبور صادقزاده