قره عثمان آق قویونلو

قره عثمان 

(عثمان بیک)

پرچم سلسله آق قویونلو ها

پس از فوت قتلو بیک ، احمد جانشین او گردید . اما دیری نپایید که درسال ۸۰۱ ه.ق عثمان بیک بر علیه او عصیان بکرد و با قاضی برهان الدین بجنگید و او را بکشت . چون دارا ی قدرت شد ، سال بعد(۸۰۲)پس از حملۀ عثمانیان به ارزنجان به اتفاق طهرتن حاکم ارزنجان ، به امیر تیمور گورکانی ملحق شد . « استرآبادی : ۳۱۲، ۳۱۹- ابن عربشاه ۱۱۹ ، ۱۲۰»

در جنگهای امیرتیمور در آن منطقه ، عثمان بیک و طهرتن مشاور و هادی او بودند . همچنین در آن جنگها ،  قره عثمان و پسرش ابراهیم میرزا دلاوری ، رشادت خاصی از خود بروز دادند لذا تیمور شهر آمِد را به تیول وی بداد . شاهرخ پس از عزیمت به بغداد ، عثمان بیک را به مقابله با ملک عیسی و تصرف ماردین گسیل داشت که در هماورد عثمان بیک فاتح گردید .عثمان سپس در سال ۸۰۳ ه.ق به کُردان زرقی و سلیمانی که با قراقویونلوها همراه بودند ، یورش برد و آنها رادر هم شکست و تعدادی از دژهای آنها را مسخر نمود . آنگاه ملک عیسی حاکم ماردین از فرمانروای شام درخواست کمک کرد و او نیز به عیسی یاری رساند . در حوالی ماردین و در تاریخ ذیقعدۀ سال ۸۰۹ ه.ق نبرد آغاز شد و در ابتدا ی جنگ ، ابراهیم میرزا پسر عثمان به هلاکت رسید . «ابوبکرتهرانی :۵۹،۶۰،۶۴- غفاری قزوینی:۳۴، ۳۵- روملو :۲۷، ۲۸» در آن هنگام عثمان بیک بیرحمانه دست به نبرد زد و با تاکتیک جنگی بر دشمن پیروز شد و چکُم را بقتل رسانید . پس از چکم چندین نفر از امرا و فرماندهان ماردین و شام نیز به هلاکت رسیدند . « ابن تغری بردی : ۱۳/۵۴ ، ۵۵» به محض خروج تیمور گورکانی از آناتولی ، قراقویونلوها درصدد حمله به رقیبان خود برآمدند .

ظرف پایه دار برنجی سده نهم ه.ق موزه ملی ایران

پس ا زمدتی قرایوسف به بغداد برفت و از آنجا جهت نبرد در منطقه ای بنام تکی ، میان ماردین و حصن کیفا ، با قره عثمان روبرو گردید . اما در انتها کار به مصالحه انجامید . سپس در جمادی الاول سال ۸۰۹ ه.ق ابوبکر پسر میرانشاه را در حوالی نخجوان مغلوب ساخت . و در این اثنا جمعی از بزرگان و سران تبریز وی را پیام بدادند و او را به تصرف تبریز تحریک و تشویق نمودند . قرایوسف قراقویونلو پس از نبرد مجدد با عثمان بیک آق قویونلو ، و مغلوب ساختن وی در بهار سال ۸۱۲ ه.ق به ماردین حمله برد و بعد از فاتح شدن بر الملک الصالح حکومت موصل را به او سپرد . لیکن الملک الصالح در اندکی کوتاه بدرود حیات گفت . و ابوبکر تهرانی آورده است ، خدمۀ قرایوسف وی را مسموم ساختند . و سلسلۀ ارتقی پس از سه قرن منقرض گردید . «ابوبکر تهرانی : ۶۸» در سال ۸۱۷ ه.ق عثمان بیک به ارزنجان یورش برده بود که قرایوسف سپاهی را به فرماندهی پسرش اسکندر به کمک پیر عمر والی به آنجا فرستاد که سپاه عثمان بیک شکست خورد. این موقتی بود چرا که عثمان بیک با تحریک شاهرخ تیموری مجدداً قلمرو قراقویونلو را مورد هجمه قرار داد لیکن قرا یوسف خود بسوی او یورش برد و درحوالی مرج داب ، سپاه عثمان بیک تار و مارگردید  . خود عثمان نیز در تاریخ شعبان سال ۸۲۱ ه.ق به حلب گریخت . قرا یوسف نیز به بهانۀ پناه دادن به او از جانب اهالی حلب ، آنجا را مورد چپاول و غارت قرار داد . « سومر: ۱/۱۱۲، ۱۱۵»

تنگ سفالی لعابدار سدۀ نهم ه.ق

پس از چندی قره عثمان در تاریخ ۸۳۲ ه.ق پسر قرایوسف را شکست داده و او را بقتل رساند . قرایوسف وقتی خبر مرگ پسر را شنید بی درنگ عزم دیار بکر کرد . که ناگاه خبر رسیدن لشکر شاهرخ تیموری رابه وی اطلاع دادند و او از نیمه راه به آذربایجان بازگشت  . و به فرزندان و تمامی لشکریان خود آماده باش اعلام نمود . سپس شخصاً رو بسوی جبهۀ جنگ نهاد . اما هنوز فرسنگی را نپیموده که درحوالی اوجان تبریز کسالت براو مستولی شده وبیمارگشت و پس از ساعاتی بدرود حیات گفت . «ابوبکرتهرانی : ۷۳ ، ۷۴ »اسکندر میرزا پس از جمع آوری سپاه پراکندۀ پدربسوی عثمان بیک که ارزنجان رابمحاصره درآورده بود ، عازم شد ودرتاریخ ماه ربیع الاول سال ۸۲۴ ه.ق ودرمنطقۀ شمالی دریاچۀ خاتونیه با وی مصاف داد و او را مغلوب ساخت. در همین زمان شاهرخ درحال تصرف اطراف دریاچۀ وان بودکه ، عثمان بیک به او پناهنده شد . سپس اسکندر میرزا واسپندمیرزا بطرف آذربایجان حرکت نمودند . لیکن شاهرخ قوایی را به فرماندهی الیاس خواجه و عثمان بیک به مقابلۀ آنان فرستاد. پسران قرایوسف چندین بار سفیران صلحی به جانب شاهرخ گسیل داشتند اما وی نپذیرفت . قراقویونلوها بناچار به جنگ تن در دادند لیکن در این رویارویی متحمل شکست شدند . و شاهرخ تیموری آذربایجان را به آق قویونلوها واگذار کرد . اما پس از رفتن او اسپند میرزا به تبریز حمله برد و علی بیک آق قویونلو مجبور به فرار شد . او به بغداد وارد شده و به تصرف سرزمینهای برادرش شاه محمد پرداخت . «ابوبکرتهرانی : ۷۷ ،۸۲ ، ۹۵- فریدون بیک : ۱/۱۶۱ ، ۱۶۳- عبدالرزاق سمرقندی : ۱/۲/۴۴۴ ، ۴۴۵ – حافظ ابرو : ۱/۷۷۶ -۷۷۷» » عثمان بیک پس از شکست قراقویونلوها به بایبورد و چمیشگزک حمله برد و سرزمینهای اهالی را به آق قویونلوها تقیسم نمود . شاهرخ میرزا برا ی سومین بار به آذربایجان لشکر کشید . اسکندر که درخود یارای مقاومت نمی دید ، بسوی قلمروعثمانیان گریخت که در راه ارزروم عثمان بیک طبق فرمان شاهرخ راه را بر وی ببست و تقاضای صلح اسکندر را رد کرد . عثمان در پانزده کیلومتری ارزروم از اسب سقوط کرد و جان به جان آفرین تسلیم بکرد . در نبردی که صورت گرفت ، آق قویونلوها شکست خوردند . اسکندر هم وارد ارزروم گردید و سر قره عثمان و تعدادی دیگر از امرای وی را به نزد بیبرس ، سلطان مصر ارسال نمود . « ابوبکرطهرانی : ۱۲۷»

کاسه چینی قدمت سده نهم ه.ق موزه ملی ایران

منابع :

ابوبکرطهرانی  ، دیاربکریه ، به اهتمام نجاتی لوغال و فاروق سومر، ۱۳۵۶شمسی

عبدالرزاق سمرقندی ، کال الدین ، مطلع سعدین ومجمع بحرین ، به اهتمام محمد شفیع

حافظ ابرو ، عبدالله ، زبده التواریخ ، به اهتمام کمال حاج سید جوادی ۱۳۷۲ شمسی

فریدون بیک ، منشآت السلاطین ،۱۲۷۴ه.ق

ابن تغردی بردی ، یوسف ، النجوم الزهراهفی ملوک مصروالقاهره، به اهتمام عبدالقادر حاتم ۱۳۸۳ ه.ق

ابن عربشاه ،عجائب المقدور ترجمۀ محمدعلی نجاتی ۱۳۵۶شمسی

غفاری قزوینی ، احمد، تاریخ جهان آرا۱۳۵۹شمسی

استرآبادی، عزیز ،بزم ورزم ، به اهتمام محمد فؤاد کوپریلی زاده۱۹۳۸میلادی

روملو ، حسن ، احسن التواریخ ، به اهتمام عبدالحسین نوایی ، ۱۳۴۶ شمسی

سومر ، فاروق ، قراقویونلوها ، ترجمۀ وهاب ولی ، ۱۳۸۱ شمسی

خلاصۀ تاریخ جامع ایران ، جلد دهم ، قراقویونلو، حوری وش احمدی دستگردی

تحقیق و پژوهش : مهدی صبور صادقزاده