لطفعلی خان ، آخرین پادشاه زندیه

لطفعلی خان زند  (حکومت ازسال ۱۲۰۳ الی ۱۲۰۹ ه.ق)

صید مرادخان پس از اینکه به اتفاق جمعی از یاران خود جعفرخان را بقتل رساند ، با استفاده از نبودن لطفعلی خان برتخت سلطنت جلوس کرده و بنام خود سکه زد . و بزرگان و امرا را تهدید نمود که اگر دست از حمایت لطفعلی خان برندارند تمامی وابستگان آنها را بقتل خواهد رساند . « تاریخ گیتی گشا ، ذیل : ص۳۱۵» و این تهدید اثر خود را گذاشته و بسیاری از هواداران لطفعلی خان از جانب او کنار رفتند . او سپس برادر شاهمرادخان را به مأموریت دفاع از شیراز گمارد . اما صیدمرادخان بدست یاران وفادار لطفعلی خان کشته شد . و وزیر خاندان زند ، میرزا حسین و جمعی دیگر ازبزرگان  ، شاهمرادخان را دستگیر و به زندان منتقل کردند . آنگاه موقعیت جهت ورود لطفعلی خان به شیراز مهیا گردید وی پس از ورود به آنجا از قاتلین پدر خود انتقام گرفت و در دوازدهم شعبان سال ۱۲۰۳ ه.ق بر اریکۀ سلطنت جلوس نمود . «تاریخ زندیه : ص۴۷ به بعد »

آغاز حکومت لطفعلی خان زند با حملۀ آغامحمدخان قاجار به شیراز مصادف شد . شاه زند به محض اطلاع از حرکت سپاه قاجار بسوی شیراز ، قشونی متشکل از ایلات و عشایررفراهم آورد و به لشکریان قاجار که فرماندهی آنها را جعفرقلی خان بعهده داشت حمله برد . و در این اثنا آغامحمدخان نیز به کمک جعفرقلی خان آمده ، و به سَمت نیروهای زند تاخت . سپاهیان لطفعلی خان که قدرت مقابله با دشمن را ندید ، با سپاهیان خود به طرف شیراز عقب نشینی کرد . آغامحمدخان هفته ها شهر را به محاصره گرفت اما چون مشکل تدارک آذوقه داشت ، در ذی الحجۀ سال ۱۲۰۳ ه.ق به تهران مراجعت کرد .

لطفعلی خان در اواسط پاییز سال ۱۲۰۵ ه.ق خسرو خان را به حکومت فارس گمارد و ابراهیم خان کلانتر را به منصب نیابت برگزید خسرو خان چون به ابراهیم خان بی اعتماد بود ، برخوردار خان را به حفاظت قلعه و علی خان ایشیک آغاسی را به ریاست امور حرم گمارد . «تاریخ زندیه : ص۵۳» لطفعلی خان زند برای رفع اختلاف میان سید ابوالحسن کهکی کرمان و محمدحسین خان سیستانی و برطرف کردن ناآرامی های بوجود آمده در کرمان بسوی آنجا حرکت کرده و آنجا را به محاصره گرفت و پس از چند ماه به دلیل استحکامات قلعه ، فرا رسیدن زمستان و کمبود آذوقه بی نتیجه به شیراز بازگشت .

چهرۀ نقاشی شدۀ لطفعلی خان زند عکس از روزنامه دنیای اقتصاد..

در شیراز ابراهیم خان کلانتر هرچه کرد نتوانسست با اجرای هیچ توطئه ای ، برخوردارخان را دستگیر و از کار برکنار کند ، و خود امور قلعه را بدست گیرد .«تاریخ گیتی گشا ، ذیل : ص۳۴۳ –  آخرین روزهای لطفعلی خان زند : ص۲۸» لطفعلی خان سپاه خود را در نزدیکی شیراز متوقف نموده و همانجا اردو زد . اما در اردوی وی عبدالرحیم خان و محمدعلی خان برادران حاجی محمد کلانتر، قصد به قتل رساندن لطفعلی خان را داشتند که این توطئه به موقع برملا شده و شاه زند جان سالم بدر برد . « آخرین روزهای لطفعلی خان زند : ص۲۸- تاریخ زندیه : ص۵۸» در آنهنگام سپاه آغامحمدخان در قلعۀ قمشه (شهرضا) اردوی خود را برپا نمود . اما سپاه لطفعلی خان به جای هرنوع مقاومت و مقابله به جهت توطئۀ ای که افراد حاجی ابراهیم که در اردوی او بودند، از هم پاشیده و پراکنده گردید و راهی جز فرار برای لطفعلی خان باقی نماند . ( محرم سال ۱۲۰۶ ه.ق )

شاه زند پس از آن بسوی کازرون به حرکت خود ادامه داد . رضاقلی خان حاکم کازرون به محض اطلاع از این موضوع سپاه خود را بر سر راه آنان قرارداد . به سبب وجود انبوه سپاهیان کازرون ، لطفعلی خان تاب مقاومت نداشت و به کوهستان های اطراف  گریخت  . و تنها اسبی که برای او و یارانش باقی مانده بود ، فقط اسب خودش بود . و باقی اسبان بدست مهاجمان افتاد . «تاریخ زندیه : ص۹۶»  لطفعلی خان به زحمت توانست از دست افراد رضا قلی خان رهایی یافته و به بوشهر برسد . لیکن شیخ نصر حاکم بوشهر برعکس بارهای قبل به او روی خوش نشان نداد .« تاریخ زندیه : ص۹۶» و لطفعلی خان ناچار شد که به بندر ریگ رفته و از امیر علی خان زعابی کمک بخواهد . «تاریخ گیتی گشا ، عبدالکریم، ذیل : ص۳۴۹» که وی مقدم شاه زند را گرامی داشت . شیخ نصر که از دوستی این دو سخت به وحشت افتاد ، از ابراهیم خان استمداد طلبید و ابراهیم خان رضاقلی میرزا به کمک او فرستاد . دو سپاه در نواحی برازجان باهم روبرو شدند که درحین جنگ سپاهیانی از سوی زال خان خشتی و سلطان علی خان هزاره به کمک لطفعلی خان آمدند که او توفیق یافت سپاه دشمن را تار و مار ساخته و آنها را فراری دهد . «تاریخ زندیه :ص۹۹»

تصویر نقاشی شده لطفعلی خان زند عکس از آرشیو کاخ گلستان

حاجی ابراهیم که از این شکست به سختی ترسیده بود ، هادی خان بروجردی و باقر خان گله داری را بسوی دشت کازرون گسیل داشت . لطفعلی خان که از حرکت آنها اطلاع یافته بود ، به آنها شبیخون زده و سپاهیان آن دو را متفرق ساخت ضمن آنکه هادی خان دراین کشمکش بقتل رسید . لطفعلی خان بسلامت به زرقان بازگشت . چندی نگذشت که غله و مواد خوراکی در شیراز نایاب گردید . «تاریخ زندیه : ص۷۱» و حاجی ابراهیم مصطفی خان را مأمور ساخت که از مناطق دیگر به شیراز غله برساند . اما در راه لطفعلی خان بر او تاخت و از رساندن غله جلوگیری نمود .« تاریخ گیتی گشا ، ذیل : ص۳۹۵ به بعد » حاجی ابراهیم پس از شکست مصطفی خان از لطفعلیخان ، از آغامحمدخان قاجار کمک خواست و با فرستادۀ خود مقداری جواهرات و اشیاء گرانبها برای وی ارسال نمود . «تاریخ گیتی گشا ، ذیل : ص۳۶۱- تاریخ زندیه : ص۷۵»

در بهار یا رمضان سال ۱۲۰۶ ه.ق آغا محمدخان قاجار به طرف شیراز عازم گردید . در ناحیۀ ابرج و مائین میان سپاه ابراهیم خان و لطفعلی خان زند نبرد آغاز شد . که شاه زند با دلاوری برسپاه ابراهیم خان حمله برده و آنها را تار و مار ساخت .  سپس با توجه به موضعگیری سپاه دشمن ، سپاه خود را برسه گروه تقسیم نموده و عموهای خود ، محمدخان و عبدالله خان را به فرماندهی انتخاب کرد و شبانه از سه طرف به سپاه قاجار حمله بردند . در این میان شایعۀ فرار آغامحمدخان توسط میرزا فتح الله اردلانی منتشر شد و سپاهیان لطفلی خان دست از جنگ کشیده و تا صبح به انتظار ماندند . لیکن صبح روز بعد آغامحمدخان قاجار به یکباره در میدان نبرد ظاهر گردیده و با شتاب هرچه بیشتر فرمان جنگ را صادر نمود در این اثنا زندیان روحیۀ خود را باخته و از میدان جنگ گریختند و لطفعلی خان با افراد کم خود بسوی کرمان رهسپار گردید . « تاریخ زندیه : ص ۸۲ – رستم التواریخ : ص۴۵۲»

تصویر لطفعلی خان ۱۱۹۳ه.ق

آنگاه آغامحمدخان بتاریخ هیجدهم شوال ۱۲۰۶ ه.ق وارد شهر شیراز گردید و در آنجا فرمان داد که تمامی اموال خاندان زند به تهران منتقل شود و پس از آن دستور داد تعدادی از خاندان زند را که در حبس بودند نابینا سازند . و بقیه را نیز به مازندران کوچ داد . لطفعلیخان در سر راه خود مدتی را در سیرجان بسر برد لیکن محمد ولی خان قاجار و عبدالرحیم خان برای دستگیری او عازم آنجا شدند . شاه زند تصمیم گرفت به کرمان برود اما ساکنین آنجا ممانعت بعمل آوردند . « تاریخ زندیه : ص۸۳» لذا ناچار شد با تعداد قلیل یاران خود به سمت خراسان حرکت کند . کسانی که در تعقیب وی بودند صلاح را در این دیدند که مراجعت نمایند .

و اما لطفعلی خان بر سر راه خود با مهمان نوازی امیر حسین خان طبسی مواجه شد و مدتی را در آن شهر سپری کرد . آنگاه با سپاهی که امیر حسین خان در اختیارش گذاشته بود بسوی شیراز رهسپار شد و در یزد با برخوردی که با سپاه حاکم آنجا داشت آنها را پراکنده ساخت و بطرف ابرقو عازم شد . « تاریخ گیتی گشا ، ذیل : ص۲۷۸ » و در این شهر موفق گردید سپاه خود را افزایش داده و نیریز و دارابگرد را متصرف شود . در این هنگام آغا محمد خان سپاهی را به کمک حاجی ابراهیم فرستاد و در نبردی که در نواحی نیریز صورت گرفت ، لطفعلی خان باز هم به سبب خیانت یکی از اطرافیانش شکست خورده و در نیمه شب از راه ابرقو به طبس رهسپار شد و از آنجا به قندهار رفت . اما چون در آنجا خبر مرگ تیمور شاه حاکم قندهار را شنید به قاین آمد و سفرای حاکم نرماشیر محمدخان و حاکم بم جهانگیرخان در آنجا به خدمت او رسیده و به او قول مساعد برای تصرف کرمان را دادند . حاکم کرمان که در این زمان مرتضی قلی خان بود ، به مقابلۀ لطفعلی خان به خارج شهر حرکت کرد لیکن شاه زند شهر را دور زده و از طرف دیگر وارد شهر شده و آنجا را متصرف شد «تاریخ گیتی گشا ، ذیل محمد رضا شیرازی : ص۳۸۱، ۸۴ ،۱۸۱»

مقبره لطفعلی خان زند در بازار فرش تهران عکس از سایت پارسینه

آغامحمدخان که از خبر سقوط کرمان به شدت عصبانی شده بود ، حسین قلی خان را به مقابله با لطفعلیخان فرستاد که وی با شکست مواجه شد . (جهت اطلاع بیشتر از حملات مکرر آغا محمدخان به کرمان در این برهه از زمان به مطلب محمد رضا شیرازی ذیل تاریخ گیتی گشا ص۳۸۵ مراجعه شود ) توضیحات مختصر او نیز بدین شرح است : لطفعلی خان تدارک جنگ جدیدی را با آغامحمدخان قاجار آغاز نمود و هر گروه از سپاهیان خود را مسئول محافظت از قسمتی از شهرکرد . آغامحمد خان به کرمان رسیده و شهر را به محاصره در آورد . با فرا رسیدن فصل زمستان توان و نیروی سپاهیان مدافع شهر رو به ضعف نهاد و باز هم خیانت برخی از افراد لطفعلیخان موجب ورود دشمن به شهر و شکست وی گردید . لذا ناچاراً راهی شهر بم شد . «تاریخ زندیه :ص۹۳» تسخیر شهر کرمان برای مردم آنجا بسیار گران تمام شد زیرا که آغامحمد خان قاجار فرمان داد تا بسیاری از آنها را بقتل رسانده و یا کور کنند . « سالاریه یا تاریخ کرمان ، پاریزی : ص۳۶۶»

در شهر بم محمد علی خان سیستانی و افرادش در صدد دستگیری لطفعلی خان بر آمده و بطور ناجوانمردانه بر اوتاخته ، پس از فرودآوردن ضربات شمشیر و مجروح ساختن او و اسبش ، وی دستگیر کرده و برای رهایی یافتن از انتقام آغامحمد خان او را به کرمان بردند . آغامحمد خان قاجار پس از شکنجۀ بسیار فرمان داد تا او را از دو چشم نابینا ساخته و به تهران فرستادند و در آنجا لطفعلی خان زند این جوانمرد ایرانی را بقتل رسانید و بدین ترتیب پروندۀ حکومت سلسلۀ زندیه بطور کلی مختومه شد . « آخرین روزهای لطفعلی خان زند »

مقبره لطفعلی خان زنددر بازار فرش تهران عکس از سایت-noonoab

منابع  :

تاریخ گیتی گشا ، محمد صادق موسوی اصفهانی ،به کوشش سعید نفیسی ، تهران ،÷۳۱۷ شمسی

آخرین روزهای لطفعلی خان زند : حاوی خاطرات ومشاهدات هارفورد جونز، ۱۷۶۴الی۱۸۴۷میلادی انتشارات امیرکبیر ۱۳۵۶شمسی

تاریخ کرمان یا سالاریه : تألیف احمدعلی خان وزیری کرمانی به سال ۱۲۹۵ ه.ق و تصحیح باستانی پاریزی

تاریخ زندیه : نوشتۀ عبدالکریم علیرضا شریف شیرازی

رستم التواریخ : نوشتۀ محمدهاشم متخلص بآصف و ملقب به رستم الحکماء

تاریخ سیاسی اجتماعی ایران درعصر زند ، دکتر غلامرضا ورهرام ، ۱۳۸۵ شمسی

کریم خان وزمان او ، پرویز رجبی ، ۱۳۵۱ شمسی

تاریخ جامع ایران ، جلد یازدهم ، ایران درعصر زندیه ، جان پری ۱۳۹۳ شمسی

تحقیق و پژوهش : مهدی صبور صادقزاده