گیخاتو ایلخانی

گیخاتو  یا گیخایتو ایلخانی

پس از مرگ ارغون خان چون اوضاع مملکت پریشان بود ، امرای بزرگ هم رای شدند و لگزی گورکان را نزد گیخاتو برادر ارغون که در روم حکومت داشت فرستادند و دعوت کردند که بی درنگ بیاید و برتخت سلطنت بنشیند . چون وی روانه شد ، امرا از کرده خود پشیمان شدند . طغاچار می گفت که اگر گیخاتو ایلخان شود ، پیرامونیان او در حکومت روم کارها را بدست گیرند و کار دیگران از رونق بیفتد . چون طغاچار در نظر داشت بایدو برتخت نشیند . لذا امرا ایلچی نزد بایدو فرستادند و پیام دادند که حکومت سزاوار وی است و هرچه زودتر بیاید و به سلطنت نشیند . اما بایدو که مردی سلیم النفس و دوراندیش بود ، از مکر امرا بیمناک گردید و جواب چنین داد که سلطنت برابر یاسای چنگیزی حق مسلم پسر و یا برادر ایلخان فوت شده می باشد . لذا با وجود این دو، من حقی را در مورد خود نمی بینم و دست خط امرا را بدست قئتلاکوکولتاش نزد گیخاتو فرستاد و خود روانه قربانگاه شیاز شد . و از آنجا سوی کویلداغ یعنی چشمه سرد رفت . امرا به استقبال وی رفتند و چون او به پادشاهی رضایت نداد . امرا نگران احوال خود گردیدند . چندتن از آنها صلاح دیدند که به روم بروند . بعضی نیز مانند قونجقبال به آلاداغ گریخت و توکال نیز به فوج گرجی پناه برد . طغان نیز از سر عصیانگری از راه عراق به خراسان رفت لیکن رازش فاش شد و ناکام مراجعت کرد و ناشناس به خانه بلارغو رفت و او را نزد امرا آورد . آنگاه در ماه رجب سال ۶۹۰ ه.ق پیکی رسید و از آمدن شاه جدید خبر داد . بایدو و اغول و دیگر شهزادگان و جماعت امرا به استقبال رفتند . در ابتدا قنان رسید و طغاچارنویان را دستگیر کرد . در بهار همان سال گیخاتوخان برتخت سلطنت جلوس کرد . « تاریخ جامع ایران ، هاشم رجب زاده  ۶۱۵»

محدوده قلمرو حکومت ایلخانی در اوج قدرت

پس از به انجام رسیدن مراسم جلوس و جشن ، ایلخان جدید در اوایل ماه شعبان همه امرا به حضور وی رسیدند . گیخاتو شخصاً از آنها بازجویی می کرد و در صدد کشف حقیقت مرگ برادرش و قتل وزرا و امرا گشت . ابتدا شیکتورنویان را مورد پرسش قرار داد که او گفت امرا حاضرند ، از آنها بپرسید که امرا یک زبان و یکدل پاسخ دادند که طغاچار و قونجقبال آغازگر این فتنه ها بودند . سپس به سماغار و تگنا گفتند و بعد از آن با شیکتورنویان مطرح کردند . و در آنجا شیکتورنویان چنین زبان به سخن گشود : هنگامی که چندین امیر مسلط بر اوضاع ، اندیشه ها و تدابیری فاسد در سر داشته باشند ، اینجانب که مردی پیر و ناتوانم چه کاری از دستم برمی آید . گیخاتو عذر خواهی وی را پذیرفت و آزادش نمود .  پس از اتمام یارغو «جلسه بازجویی» امرا را مورد نوازش قرار داد . امرا چون به عفو پادشاه اعتماد داشتند ، سریعاً به گناه خود اعتراف کردند .

طغان همچنان در حبس بود و زنان و پسران جوشی و اوردوقیا  قصاص خون پدر را می خواستند اروک خاتون بیوه ارغون هم گفت که با این همه فتنه و آشوب اگر طغان را نکشند ، دیگر هیچ آفریده ای از روی صداقت به ایلخان خدمت نخواهد کرد . سپس گیخاتو گفت که سزای کسی که چنین کرده باشد همین است و فرزندان اردوقیا را فرستاد که طغان را قصاص کردند . ایلخان نیز از روز نهم شوال به آلاداغ آمد و فردای  آنروز امر کرد که طغاچار و قوچنقبال  را هریک سه چوب یاسا زدند . «تاریخ جامع ایران ،هاشم رجب زاده، ۶۱۵ »

عمارت-هارونیه-درتوس-دوره-سلجوقی-ایلخانی-عکس-از-گزارش-ابنیه-تاریخی-خراسان-مهدی-صبور-صادقزاده

وی در همان اوایل سلطنت با شورش ترکمانان روم بر ضد مغولان آنجا روبرو گردید . لذا به جهت رفع شورش با سپاهی نیرومند به آن منطقه عازم گشت و در سال ۶۹۱ ه.ق موفق به سرکوبی آن فتنه گردید .« عبدالحسین زرینکوب ، روزگاران ، ۵۲۹ »

گیخاتو پس از به تخت نشستن مجدد درسال ۶۹۱ ه.ق  ، بمدت یکماه شروع به عیش و تمتع نمود . یرلیغ ها به تخلیص محبوسان و تعیین مقرری و دادن صدقات و بخشش به علما و سادات و اهل فضل صادر کرد . خزانه بزرگ جواهر و نفایس را که دیگران با خونریزی و کشتار مردم بسیار مالامال ساخته بودند میان دختران و زنان مغول بخش کرد و گفت این متاع لایق حال ایشان است تا خود را بدان بیارایند که نگهداشتن چه در خزانه سلاطین و چه در قعر دریا یکی است . « تاریخ جامع ایران ، هاشم رجب زاده ،  ۶۱۷ »

گیخاتو وزارت خود را به صدرالدین زنجانی سپرد و او را به صدر جهان ملقب کرد و قدرت فوق العاده ای به وی تفویض نمود . حتی در عزل و نصب شاهزادگان و امرا تام الاختیار گردید و برادر او را هم که قطب الدین زنجانی نام داشت ، به سمت قاضی القضاتی مفتخر کرد و او را هم لقب قطب جهان عطا کرد . «عبدالحسین زرینکوب ، روزگاران ، ۵۳۰»

تنگ-سفالی نقاشی روی لعاب مینایی و زراندود برجسته کشف از ری سده هفتم ه.ق موزه ملی ایران

چنانچه گفته شد گیخاتو به امورمملکتی نمی رسید و در این وضع صاحب دیوان مالک مال و خزانه و حاکم مستقل شد و هر روز بر استقلال رأی او افزوده می گشت . وی در همان آغاز تصدی خود همه امرا و شحنگان را که به اطراف ممالک فرستاده شده بودند ، معزول کرد و نام حسن وتایجو ، امرای مقرب گیخاتو خان را از مکتوبات بینداخت . در ذیقعده سال ۶۹۲ ه.ق حسن وتایجو و دولتشاه و جمعی از معاریف تبریز در شکارگاه اهر فرصت یافتند و از صدرالدین صاحب دیوان در پیشگاه گیخاتو بدگویی کردند . لیکن این صحبتهای آنها هیچ گونه تأثیری در ایلخان نگذاشت و صدرالدین به نزد وی آمده و از روی کمال عنایت همه این سخنها را با وی باز گفت .

رشیدالدین فضل الله آورده است که صدرالدین حاجب دیوان و بعضی از امرا احیاناً درباره چاو «پول کاغذی» که در ولایت ختای رایج بود ، نسبت به ترویج آن در ایران با ایلخان مشورت کردند . چاو کاغذی مستطیل شکل که چند کلمه به خط ختایی برآن نوشته شده بود و بربالای آن از دوطرف عبارت لا اله الا الله ، محمدرسول الله و پایین تر آن اینجین تورجی ، لقب مغولی گیخاتو خان بوده و در میانه آن در دایره ای از نیم درهم تا ده دینار رقم زده و این عبارت نوشته شده بود : پادشاه جهان در تاریخ ۶۵۳ ه.ق این چاو «پول کاغذی» مبارک را در ممالک روانه گردانید .« تاریخ جامع ایران، هاشم رجب زاده ، ۶۲۴»

تنگ-سفالی-نقاشی-زیر-لعاب-شفاف-محل-کشف-گرگان-سده-هفتم-ه.ق

شاهزاده بایدو در ماه رجب سال ۶۹۳ ه.ق نزد گیخاتو آمد . ایلخان او را ناسزا گفت و سرزنش کرد. اما به شفاعت بوراقچین ایگاچی اجازه مراجعت یافت . وی چون به اردوی خود رسید به سبب آزردگی با امرای خود صریح و به کنایه از گیخاتو شکایت و بدگویی کرد و هنگامی که چندتن از امرا ، توداجویارغوجی ، چیچاک گورکان ، لگزی پسر ارغون آقا و آیتمور پسر هُندو قورنویان سوی بغداد می رفتند ، آنها را هدف قیام کردن علیه گیخاتو با خود یار کرد . جمال الدین دستجردانی از کاتبان و عمال دیوان در بغداد نیز با ایشان یار شد . در تهیه مایحتاج لشکر از سلاح و آذوقه و چارپای می کوشید . بایدو ایلچیان به شهر بغداد فرستاد تا محمد شکورچی را که از سوی گیخاتو شحنه بغداد بود ، کشتند بدین ترتیب عصیان خود آشکار نمود . عربتای گورکان ، ایلچی فرستاد و گیخاتو را از یاغی شدن بایدو به اتفاق امرا با وی  خبر داد و سفارش کرد که خود را از مکر امرا دولادای ایداچی ، قونجقبال ، توکال ، ایچیدای و بوغَدای که ملازم ایلخان بودند و با این توطئه همراه ، محفوظ بدارد . گیخاتو پس از مشورت با امیر آق بوقا این امرا بگرفت و به آبریز فرستاد تا محبوس باشند جز توکال که در گرجستان بود . از قشلاق آران ، ایلچیان پیش بایبوقا به دیار بکر فرستاد تا بایدو را بگیرند و بیاورند .

ایلچیان به حدود اربیل رسیدند ، برکنار زاب ، بایبوقا را دیدند که ایلچیان بایدو او را گرفته بودند . آنها بازگشتند و گیخاتو را آگاه ساختند . ایلخان روز بیست و هشتم ربیع الثانی سال ۶۹۴ ه.ق  آق بوقا و طغاچار را به مقابله بایدو فرستاد ؛ حال آنکه طغاچار پنهانی به بایدو پیغام فرستاده و او را به قیام دعوت برانگیخته بود .

تنگ-سفالی-زرین-فام-محل-کشف-کاشان-دارای-کتیبه-به-خط-کوفی-ونسخ-سده-هفتم-ه.ق-موزه-ملی-ایران

برابر شرح وصاف ایلخان  ، تاتیاق را با پنج هزار سوار در مقدمه بسوی همدان گسیل داشت و آق بوقا و طغاچار را با دو تومان لشکر در پی او روانه کرد . تاتیاق بیرون همدان به قراولان لشکر بایدو رسید . درآن اثنا میان دو سپاه جنگی در گرفت و آنگاه طغاچار از آق بوقا جدا شده و به بایدو پیوست . توکال که از گرجستان با لشکری می آمد ، ایلچی به تبریز نزد امرا که محبوس بودند فرستاد و پیغام داد که برای برداشتن گیخاتو عازم آران است . آنها نیز روانه شدند و کنار رود کُر به او رسیدند و باهم به جستجوی گیخاتو پرداختند . هزارۀ نارین که در بیله سوار بودند  ، برگیخاتو دست یافتند و او را به امرای یاغی سپردند تا وی را در ششم  جمادی الاول سال ۶۹۴ ه.ق از ملتقای رودخانه کر و جغتو ، امرا کسی را نزد غازان فرستادند تا او را از فرجام کار گیخاتو مطلع سازند و نیز ایلچی نزد بایدو فرستادند تا هرچه زودتر به همدان بیاید و بر تخت نشیند . «تاریخ جامع ایران ،هاشم رجب زاده ۶۲۸»

تنگ-سفالی-لعاب-یکرنگ-مکشوفه-از-ساوه-کتیبه-به-خط-کوفی-سده-های-۷،۸-ه.ق-موزه-ملی-ایران

منابع :

دکتر عبدالحسین زرینکوب ، روزگاران ،انتشارات سخن  ۱۳۷۴شمسی

تاریخ جامع ایران ،  هاشم رجب زاده ، جلد نهم و دهم ، ۱۳۹۳ شمسی

تحقیق و پژوهش : مهدی صبور صادقزاده